Yengi Ögə
Azərbaycan tarixi araşdırmalarında bir sorun bu günə qədər cavabsız qalıb, o da əskı çağlarda Azərbaycan xalqına aid xətt və yazı nümunələrinin tapılmamasıdır. İnandırıcı deyil ki Manna, Midiya, Aturpatena kimi güclü dövlət və imperiyaların özünə məxsus yazı forması olmasın, bir halda ki onların civarında yaşayan qonşuların sistematik yazı kitabələri və hətta kitabxanaları belə olsun. Məncə bu yöndə məqsədli qazıntılar və axtarışlar aparılmayıb və tarixi araşdırmalar bir növ ögey münasibətlərin qurbanı olub. Hər halda buna inanmaq lazımdir ki günəş daima qara buludların arxasında qalmayacaq və bir gün bu sahədə bütün həqiqətlər üzə çıxacaq. Musa Kağankatlı “Albaniya tarixi”-də yazısı olan xalqları sadalayarkən romalı, yunan, alban və digər xalqlarla yanaşı midiyalıların da adını yad etməkdədir (Kalankatuklu, l, 3).
M. A. Dandamayev və V. Q. Lukoninin yazdıqlarına görə, Nuşi-Can-təpədən Midiya dövrünə aid üzərində mixi yazı olan gümüş nimçə tapılmşdır. Fəqət bu yazıdan yalnız bir sözün sonuncu və sonrakı sözün əvvəlinci işarəsi salamat qaldığından onun oxumaq və hansı dildə olduğunu müəyyənləşdirmək mümkün olmamışdır. Bununla belə, midiyalıların yazıya sahib olduqları şübhəsizdir (Дандамаев, Луконини, 1980, с. 264).
Eyni zamanda Midiya ərazisindən üzərində arami tipli yazılar olan gümüş qablar da tapılmışdır ki, bu yazılar arami dilində deyil, onları elmə məlum Ön Asiya dillərinin heç birində oxumaq mümkün olmayıb. Mütəxəssislərin çoxu məhz bu yazıları və onların dilini midiyalılara aid edirlər (Nylander, 1968, p. 123-127).
Midiya tarixinin araşdırıcılarından sayılan İ.M.Diakonov “Midiya Tarixi” əsərində bu haqda öz təccübünü bildirərək belə yazır : “Bu mümkün deyil Böyük Midiya yazı sahibi olmasın, Parsların yazısı olsun”. Daha sonra belə bir qənaətə gəlir ki qədim parsların mixi xətti bir başa Elam və Babil mixi xətlərindən alınma deyil bəlkə kökdə onlarla oxşarlığı ola bilər . Bu xətlə onlar arasında bizə bəlli olmayan itmiş halqa vardir, bu isə Midiya və Manna xəttı ola bilər. Lakin Diakonov bu mövzunun ardında Zeyvədə tapılmış və Manna dövrünə aid gümüş boşqabın üzərində yazılmış bir kiçik xətt nümunəsini göstərir, bu isə mixi xətlə heç əlaqəsi olmayan əski Türk əlifbası ilə yazılmış xətdir. Bu əlifba ilə Orta Asiyada çoxlu qəbir daşları və daha sonralar böyük xaqanların fərmanları yazılmışdır. Məncə bu nümunə tək deyil, bəzı müəyyən yerlərdə dəqiq arxeoloji axtarışlar aparılsa daha çox yazılara əl tapmaq olar. Əlisa Şükürlü “Qədim Türk Yazılı Abidələrinin dili” kitabında bu haqda dəyərli məlumat verib. O yazır : Maraqlıdır ki, 1950-ci illərdə Yunesko xətti ilə İranda aparılan qazıntılar zamanı tapılan və eramızdan əvvəl V əsrə aid edilən Hunlara məxsus yazılarla əski Göytürk yazıları arasında ciddi qrafik fərq yoxdur”. Bu informasiyanın qaynağı qeyd olunmasa da, burada maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, bu yazıları yerli əhaliyə yox, bəlkə az tanıdığımız Hunlara mənsub etmişlər.
Qədim Türk əlifbasının mənşəyi haqda müxtəlif mülahizələr yürüdülmüşdür. Lakin bu fikirlərin bir çoxu yanlış görünür. Əvvəllər bu xəttin mənşəini Keharoştxi (Hindistanın şimal qərbində tapılmış xət nümunələri) ilə Cənub Sami xətti ilə, Ronik xətti ilə, daha sonra Soğda xəttınə bağlamışlar. Lakin qədim türk tayfalarına aid damğa və simvolların tədqiqi bəzı alimləri , bu xəttin mənşəini türk damğaları olması qənaətinə gətirdi. Lakin bu xəttin daha qədim nümunələri onların piktoqramlardan yarandığını, və daha sonralar Göktürk xaqanlığı dövründə sonuncu inkişaf mərhələsinə çatiğı və səs baxımından təkmilləşdiyini göstərir. Təssüflər olsun bu xətt xaqanlığın süqutundan sonra çox yaşamamış və tam şəkildə unudulmuşdur. 1893-cü ildə Danimarkalı alim VilhelmTomsen həmin xətlə yazılmış mətndə “Tenrı” sözünü oxuyaraq bir daha onu dünyaya tanıtmışdir. Bu xəttin müxtəlif variantları ilə qayalar üstündə yazılmış mətnlərə bütün Avrasiya qitəsində rast gəlmək olur, amma onun yarandığı yer hələ ki tam bəlli deyildir. Bizim ərazidə tapılan nümunə bəlkə bu xəttin ilk beşiyinə yaxın olsun. Manna dövrünə aid gümüş boşqabın üzərində yazılmış bu xətt nümunəsi, həmin xəttin ilkin formalarına daha çox oxşayır. Burada yalnız bir sait səs vardır və sözlər önəminə görə kiçik paralel xətlərlə ayrılmışdır. Yazı iki hissədən ibarətdir. Birinci hissə əlifba yazısı, ikinci hissə isə heroqliflərlə işarələnmiş müxtəlif malların növü və miqdarı cızılmışdır.
Yazı :
Yazı ilkin türk yazı nümunələrə kimi sağdan sola yazılmışdır . Həmin boşqab nəzir boşqabı olmuş və tanrıya verilən nəzir və qurbanların növü və miqdarı müəyyən edilmişdir. Burada əsas məsələ yazının dili və üslubunun necə oxunmasıdır. Türkoloqlarımız adət üzrə qədim türk yazılarını oxuyarkən bir başa Orta Asiyaya üz tuturlar və unudurlar ki türk və prototürk dilinin əsas ana yurdu elə bizim bölgədir. Düzdür bu dilin ilkin yazılı forması bu günə qədər bizim əlimizə çatmamışdır, amma bölgədə olan qonşu xalqların dillərində qorunub saxlanmışdır. İlkin prototürk dilinin bir çox sözləri qədim Şumer, Akad, Aşur, Urartu, və Pars (Əhəməni) dillərində qorunub qalmışdir.Bəzi alimlər Şumer və Akad dillərində mövcud olan qədim Türk sözlərini aşkar etmişlər, amma qədim Pars (Əhəməni) dilindəki Türk sözləri heç araşdırılmamışdir. Bu dildə 400-ə yaxın söz işlənmışdir və bu sözlərın bir çoxu qədim prototürk dili sayılan Midiya dilindən alınmışdır. Bu sözlərın alınma söz olduğunu, Əhəməni mətnlərinin ilkin araşdırıcıları sayılan Avropa alimləri etiraf etmişlər. İndi isə mən həmin dövrün tarixi-coğrafi mövqeyini nəzərə alaraq yazının oxunuş və izahına başlayıram. Umarım mənim oxuduğum versiya həqiqətə daha yaxın olsun.
Yazı aşağıdakı formada oxunur :
Ma-Şam-kişyezi-Asa-yaz-Nana-İdiay-d(dingir)
İndi isə sözlərin bir-bir təhlilini verək:
Ma : ən qədim və bir çox dillərdə o cümlədən Şumer, Sami, Hind-Avropa, Tibet,Türk dillərində ana və qadın cinsiyyətini bildirən müştərək sözdür (əm, oma, omay, əmek, omm, məmə, mama, mammal ,mi, mat ...). Qədim Şumer yazılarında qadın adlarını bildirmək üçün yazının əvvəlində “Mi” işarəsi yazılırdı və türkcədə isə qadın cinsin bildirmək üçün “iM”, “ıM” şəkilçiləri müraciət sözlərinin sonuna artırılır (xan-xanıM, bəy-bəyiM). Bu söz məcazi mənada əsas, əsl, doğma, böyük kimi bu gündə sadaladığım bir çox dildə ana vətən, ana dili, ana yurdu, doğma şəhər, ana yol,... həmin böyük və əsas məzmununu ifadə edir. Bu söz həmçinin bəzi paleotoponimlərdə toponimə bitişik olaraq işlənmişdir və orada böyük mənasını özündə daşıyır.
Şam : Azərbaycan ərazilərində bu günə qədər bir çox paleotoponimlərdə qorunub saxlanan Şam sözü qədim Aşur qaynaqlarında “Kur –za-mu-a” kimi tanınır. Bu ərazi Urmu gölünün cənub və cənub qərb bölgəsini əhatə edirmiş. za-mu-a ilə yanaşı Aşur qaynaqlarında Mazamu, Mazamua (Kur.ma-za-u, Kur.ma-za-mu-a) adı çəkilir. Tarixçilər daxili Zamua kimi tərcümə edirlər.Bu ad həmin yazıda Ma-Şam formasında yazılıb. Məncə bu mərkəzı, əsli, böyük Şam kimi tərcümə edilməlidir.
Kişyezi : Bu sözü ən qədim prototürk sözlərindən saymaq olar.Əhəməni yazılarında çox işlədilən bu söz (xšāyaθiya) şah, hakim mənasında olmuşdur.Bu söz mürəkkəb isimdir və Kiş, Kış, Xış və İye, İyə, Yiyə, yəsi, yezi sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Kiş sözü etimologiya baximdan daha dərin qatlara gedib çıxır. Bu günkü türkcə Kış, Qış kimi fəsil anlamından yaranan Qışlaq(qışı bir yerdə keçirmək) həmin sözün davamıdır. İlkin köçərilik həyatından yaranan bu söz sonralar kənd, şəhər yaşayış mənasını daşımışdır ( köçərilikdə yaylaqlarda müvəqqətı yurd salınır, lakin qışlaqlarda məskənlər daha daimi olur, bu isə gələcək şəhərlərin təməlini qoyur) . Kiş Paleotoponimi və Qışlaq toponimi yayılma sferasına görə daha genişdir . Qışlaq ümumi söz olduğuna görə başqa ismin tərkibi ilə toponimlərdə iştirak edir. Kiş, Kış (fəsil mənasında) sözü çox ehtimal ən əski türk sözü olan Qiş ağac sözünün ilk variantıdir. Bu söz Şumer dilinə Qiş, Akad dilinə Eqiş, Eqis kimi daxil olmuşdur. Qış zamanı bu məhsul artıq önəm daşıdığı üçün hətta fəsilin adlandırmasına və sonra şəhər mənasının yaranmasına səbəb olmuşdur.
Sözün ikinci hissəsi İye, İyə, Yiyə sahib, malik mənasında həmçinin ən eski Türk sözlərindən olub və bizim dildə fonotik dəyişimə məruz qalmayıb. Bu söz Orta Asiya türkcəsində İdi fonotik halını alıb və Orxon-Yenisey abidələrində işlənib. Beləliklə Kişyezi mürəkkəb sözü şəhər sahibi yaxud Şah mənasında olmuşdur.
Asa : Manna hökmdarlarından olmuş və Aşur qaynaqlarında Aza kimi yazılmışdır. Tarixi mənbələr Manna şahlarından iki Asa-dan I-ci Asa (m.ö 775), II-ci Asa (m.ö 720-716) xəbər verir. Bunlardan İranzu şahın oğlu II-ci Asa-nın dövründən daha çox məlumat əldə edilir. Bu şahın dövrü məntəqədə iki güclü dövlət olan Aşur və Urartu rəqabətlərinin dövrünə təsadüf edir və Asa həmin keşməkeşlərin qurbanı olur . Bu adın etimologiyasını alimlər tərəfindən müxtəlif cür yozulur. İ. Əliyev bu sözün Hurrit mənşəli olduğunu yazır, Q. Qeybullayev bu sözün sonundan “Y” hərfinin düşdüyunu qeyd edir və sözün əslində Asay olduğunu yazır və buna oxşar qədim türk şahlarından nümunələr verir. Məncə bu söz qədim xalqımızın inanclarından sayılan Asa ( Avestada Aşa) tanrısının adıdır, bu isə bir çox ehtimala görə həyat ağacı inancının tanrısıdır. Bu tanrının adı Qasaha-da 180 dəfə çəkilır və ən önəmli tanrılardan sayılır.Zərdüşt peyqəmbərin adı Oşo-nun həmin sözdən yarandığını söyləyənlər də var. Onu duzluk və tanrı qanunu kimi tərcümə etmişlər. Məncə bu inandırıcı deyil və onu Əhəmənı yazılarında Arta (güya düzlük mənasında?) sözunun başqa variantı sayırlar. Həmçinin As və Asa ( Suryani yazılarında ) bölgədə bitən və həmişə yaşıl qalan qaragilə (qarağat) fəsiləsindən olan və meyvəsi çox müalicəvi sayılan bir ağacın adıdır.Bu bizim bölgədə həyat ağacı semvolu ola bilər. Qədim Babilistanda bu ağacın semvolu əsasən xurma ağacı kimi göstərilmişdir. Bu gün bu ağac küknar kimi yeni təqvim ilində bəzədilir.
Yaz : Dilimizdə bu günə qədər qorunub saxlanılan sözlərdən biridir. İndı bu söz başqa məfhumu ifadə edir. ( yaz fəslini) Lakin ilkin, tanrıya tapınmaq, ibadət etmək mənasında olmuşdur. Bu söz sonralar Yad formasında Əhəməni yazılarında işlənmişdir, lakin Avesta kitabında ata sözü ilə birləşərək Yazata tanrı mənasını daşımışdır. Bu sözün kökəni çox ehtimal İzi sözü olmuşdur. İzi qədim Bulğar və Qıpçaq türkcəsində tanrı mənasında olmuşdur ( Kitab əl-idrak li-lisan əl-ətrak ). Oljas Süleymanov “Az-ya” kitabında qədim müştərək Hind-Avropa sözü olan [ est, es, is, iz ] sözünü araşdırarkən belə yazır : Onun mənşəyi hələlik müəyyən edilməyb... bununla belə ist sözünü qədim Misirlilərin həyat ilahəsi İşt-in ( e.ə 2-ci minillik ) adı ilə müqayisə etməyə çalışacağam... İşt kültu Misirə Ön Asiyadan gəlmişdir, e.ə IV_III minilliklərdən başlayaraq orada həyat, torpaq, bolluq ilahəsinə_ İşthora sitayiş edilirdi. Bu tanrıça özündə bir neçə funksiya daşıyır, o həmdə günəş anasıdır... Misir tanrılarının adları İşt və Hur qədim İran dilində “İzd” allah və “Hor” günəş mənalarını almışdır...
Yaz sözü ( qədim Əhəməni yazılarında Yad ) bir neçə sözün tərkibində işlənmişdir. Ayadana ibadətgah, məbəd mənasında və qədim təqvimdə yeddinci ayın, Baqayadi ( tanrıya ibadət bayramı) sözündə mövcud olmuşdur. Qədim Azərbaycan ərazisində ay tanrısına inanc daha çox yayılmış sayılir, bunu bir çox tarixi materiallar sübut edir. Burada Yaz sözü əsasən şadlıqla icra olunan ibadətə deyilirmiş. Bu ibadət bayramlarından biri bahar fəslinin gəlişi ilə icra olunurmuş və Yaz ( fəsil mənasında ) sözu elə buradan yaranmışdır. Bu ibadətlə icra olunan bayram bir daha ilin yeddinci ayında məhsul yığımının sonunda təntənəli keçirilirmiş, onun üçün bu bayram Apa-Yaz ( böyük yaz- Payaz) adlanırmış. İndiki dilimizdə işlənən Payız sözü elə buradan yaranmışdır. Sonralar bu ənənə Əhəməni dönəmində günəş tanrısına inancın yayıldığı çağda həmin bayram Baqayadi kimi payız fəslinin birincı ayı ( günəş təqvimi ilə 7-ci ay) Mitra tanrısının bayramı olaraq icra edilirmiş. Arşak və Sasani dövrundə bu bayram Mehriqan bayramı kimi keçirilib və bu gunə qədər davam edir.
Nana : Qədim şərqdə ən çox ibadət olunan tanrılardan biri olmuşdur . O Ay tanrısı sayılırmış. Şumerdə Onun müqəddəs şəhəri Ur idi. Bu tanrı Mesopotamiyadan tutmuş Çin sərhədinə qədər ibadət olunurmuş.Arşakların ilkin paytaxtı sayılan Nissa-da ona aid məbəd və moqufat olmuşdur. Kuşanilərin tanınmış şahı Kinişka bir daş yazılı abidədə tanrılar sırasında birinci Nana-nın adını çəkir (Rəbatək abidəsi). Qədim Azərbaycan ərazisində daha da müqəddəs sayılırmış və ona aid çoxlu məbədlər mövcud olmuşdur. Bu tanrı mənşəcə Şumer sayılsa da bir az mübahisəlidir. Məncə bu tanrı Nanar şəkilində ilkin bizim ərazidə yaranmışdır və sonralar Şumerə yol tapmışdır. Avestada Dadar tanrısının adı çəkilir, bu isə məncə Günəş tanrısı hesab edilirmiş. Bu iki tanrı cinsiyyətcə Nana qadın və Dada erkək olmuşdur. Həmin sözlər bu günə qədər dilimizdə Nənə və Dədə sözləri kimi qorunub saxlanılmaqdadır. Lakin bu tanrı Mesopotamiyada cinsiyyətini dəyişərək erkək xarakterini almışdır. Yağışların yağması, çayların axması və məhsuldarlığı bu tanrıya bağlayırmışlar. Bu tanrının heyvan simvolu bizim ərazidə əsasən keçi, Mesopotamiyada inək olmuşdur . Aypara, buynuz onun işarələri sayılır. Mesopotamiyada bu tanrı daş lövhələrdə başı üstündə aypara şəkili olan və çarpayıda oturmuş saqqallı müdrük qoca formasında göstərilir. Bu tanrı Əhəmənı, Sasani dövrlərində Anahita adı ilə tanınır və cinsiyyətcə qadın obrazını daşıyır, hərçənd bu tanrıya Nananın funksiyasından da əlavə işlər nisbət verilir. Azərbaycan ərazisində bir çox tarixi qala, körpu, və başqa abidələr Nananın himayədarlığına verilmişdir, lakin onların adında Nənə yox bəlkə daha bakirə sayılan qız sözü işlənmişdir.
İdiay : Bu söz çox ehtimal ay tanrısının başqa adı olmuşdur. Nana əsasən tolun ay (bütöv ay) hesab edilirmiş, İdiay isə doğan ay (yeni çıxmış ay hilalı). Bu ənənə Mesopotamiyada həmin formada (bütöv ay) olmuşdur. lakin başqa ay tanrısı Suen (Sin) aypara şəklində ibadət edilirmiş. Hərçənd Suen-i Akkadlara mənsub edirlər, amma bəzi faktlar bu sözün də prototurk olduğunu sübut edir.Orta türk dilində İdi tanrı mənasında da işlənmişdir.
Nana : Qədim şərqdə ən çox ibadət olunan tanrılardan biri olmuşdur . O Ay tanrısı sayılırmış. Şumerdə Onun müqəddəs şəhəri Ur idi. Bu tanrı Mesopotamiyadan tutmuş Çin sərhədinə qədər ibadət olunurmuş.Arşakların ilkin paytaxtı sayılan Nissa-da ona aid məbəd və moqufat olmuşdur. Kuşanilərin tanınmış şahı Kinişka bir daş yazılı abidədə tanrılar sırasında birinci Nana-nın adını çəkir (Rəbatək abidəsi). Qədim Azərbaycan ərazisində daha da müqəddəs sayılırmış və ona aid çoxlu məbədlər mövcud olmuşdur. Bu tanrı mənşəcə Şumer sayılsa da bir az mübahisəlidir. Məncə bu tanrı Nanar şəkilində ilkin bizim ərazidə yaranmışdır və sonralar Şumerə yol tapmışdır. Avestada Dadar tanrısının adı çəkilir, bu isə məncə Günəş tanrısı hesab edilirmiş. Bu iki tanrı cinsiyyətcə Nana qadın və Dada erkək olmuşdur. Həmin sözlər bu günə qədər dilimizdə Nənə və Dədə sözləri kimi qorunub saxlanılmaqdadır. Lakin bu tanrı Mesopotamiyada cinsiyyətini dəyişərək erkək xarakterini almışdır. Yağışların yağması, çayların axması və məhsuldarlığı bu tanrıya bağlayırmışlar. Bu tanrının heyvan simvolu bizim ərazidə əsasən keçi, Mesopotamiyada inək olmuşdur . Aypara, buynuz onun işarələri sayılır. Mesopotamiyada bu tanrı daş lövhələrdə başı üstündə aypara şəkili olan və çarpayıda oturmuş saqqallı müdrük qoca formasında göstərilir. Bu tanrı Əhəmənı, Sasani dövrlərində Anahita adı ilə tanınır və cinsiyyətcə qadın obrazını daşıyır, hərçənd bu tanrıya Nananın funksiyasından da əlavə işlər nisbət verilir. Azərbaycan ərazisində bir çox tarixi qala, körpu, və başqa abidələr Nananın himayədarlığına verilmişdir, lakin onların adında Nənə yox bəlkə daha bakirə sayılan qız sözü işlənmişdir.
İdiay : Bu söz çox ehtimal ay tanrısının başqa adı olmuşdur. Nana əsasən tolun ay (bütöv ay) hesab edilirmiş, İdiay isə doğan ay (yeni çıxmış ay hilalı). Bu ənənə Mesopotamiyada həmin formada (bütöv ay) olmuşdur. lakin başqa ay tanrısı Suen (Sin) aypara şəklində ibadət edilirmiş. Hərçənd Suen-i Akkadlara mənsub edirlər, amma bəzi faktlar bu sözün də prototurk olduğunu sübut edir.Orta türk dilində İdi tanrı mənasında da işlənmişdir.
İdi sözünün izini Şumer mətnlərində də tapmaq olur. Orada İti sözü təqvim ayı və İti-u-Anna sözü isə ay işığı və yeni ay mənasında işlənmişdir. Beləliklə görünür Manna ərazisində ayın hansı formasina tapınmaqda cəmiyyətdə inanc fərqi olmuşdur.
D : Qədim mixi yazılarında tanrıların adından əvvəlində gələn və Dingir kimi oxunan yazı işarəsidir. Şumer-Babil yazı qaydalarina görə bu işarə tanrıdan qabaq yazılırmış, lakin əlifba formasında olan qədim türk yazısında dilin qanununa uyğun olaraq tanrı işarəsi isimdən sonra gəlməlidir.
D : Qədim mixi yazılarında tanrıların adından əvvəlində gələn və Dingir kimi oxunan yazı işarəsidir. Şumer-Babil yazı qaydalarina görə bu işarə tanrıdan qabaq yazılırmış, lakin əlifba formasında olan qədim türk yazısında dilin qanununa uyğun olaraq tanrı işarəsi isimdən sonra gəlməlidir.
İndi isə həmin mətn müasir dilimizdə belə səslənir :
Mazamua şahı Asa Nana, İdiay tanrısına tapınır.
Bu mənim yazı haqqinda gəldiyim qənaətdir, ola bilsin başqa tədqiqatçılarımız ayrı versiya irəli sürsünlər, bunlar hamısı təqdirə layiqdir. Burada əsas məqsəd qədim Türk yazısının bizim ərazidə mövcud olmasını sübut etməkdir və bu ərazi Türkün əbədi əzəli yurdudur....
-------------------------
Şəkilləri böyük görmək üçün üzərinə tıklaya bilərsiniz.
Şəkilləri böyük görmək üçün üzərinə tıklaya bilərsiniz.
Mannada Yaz bayramı mərasimində bir Qoşan (ozan);
Ədəbiyyat:
1.Kalankatuklu M. Albaniya tarixi. Elm, Bakı, 1993.
2.Дандамаев М. А., Луконини В. Г. Культура и экономика древнего Ирана. Наука, Москва, 1980.
3.Nylander C.Assiria grammata. Bemarke on the mistokies. “Opescula Altenasia”, vol. 8, 1968, p. 119-136.
4.Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı mənbələrdə- Bakı, Təhsil ,2006-s.37
5.Kitab əl-idrak li-lisan əl-ətrak- Əsirrəddin əbu həyyan əl-əndəlusi- Bakı Azərnəşr, 1992, s.14
6.AZ-YA , Oljas Süleymanov- Bakı, Azərnəşr 1993, s.200-248-249
7.Qədim Türk yazılı abidələrinin dili- Əlisa Şükürlü , Bakı, Maarif 1993, s.13
8.Orxon-Yenisey abidələri- Ə.Rəcəbov, Y.Məmmədov, Bakı, Yazıçı 1993, s.355
9.Azərbaycan Toponimləri Ensiklopedik lüğət-Bakı, Azərbaycan Ensiklopediyası NPB, 2000, s.163
10.Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən-Qiyasəddin Qeybullayev, Azərnəşr 1994 Bakı, s.84
11. Encyclopedia of Religion and Ethics - James Hastings - Google Books_files, p.128
12.Old Persian Base Form Dictionary Jonathan Slocum and Scott L. Harvey
13. Encyclopaedia Britanica 2008 (subj. Sin )
14.ُwww.sumerian.org -Sumerian English Dictionery ( iti )
15.Old Persian texts (elec. version), <yad> , <Bāgayādi->, <xšāyaθiya-> ,
17. 86- ص. 339-340 تاریخ ماد/ تآلیف ا.م.دیاکونوف ترجمه کریم کساورز چاپ چهارم تهران1377/
18. ص.138/ مقدمه فقه اللغه ایرانی / ای.ام.ارانسکی ترجمه کریم کشاورز- تهران پیام 1358
19. ص .180/ تاریخ خطهای جهان / یوهانس فریدریش ترجمه فدروزرفاهی – انتشارات دنیا 1368
20. تاریخ بابل/لیوناردو.کینگ ترجمه دکتررقیه بهزادی- تهران 1378 /ص.109
21. ص64/شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان ن.پیگولوسکایا ترجمه عنایت الله رضا- تهران1377 دیوان لغات الترک / محمودبن حسین بن محمدکاشغری /ترجمه دکترسید محمد دبیرسیاقی 1375تهران . 22
23. ایران باستان/ یوزف ویسهوفر ترجمه مرتضی ثاقب فر- تهران1377/ص.47
24 /ص.-252-151 میراث باستانی ایران/ ریچارد ن.فرای ترجمه مسعود رجب نیا- تهران 1368
25. – واژه آس لغت نامه دهخدا/ لوح فشرده
26. گاتها کهن ترین بخش اوستا / ابراهیم پورداود – تهران 1378 /ص.81
