Yeŋi Ögə
I-ci bölüm
Keçmişdə
əldə edilən bir çox bilgilər bu günə qədər yazılı
formada əlimizə çatmasalar da, onların müəyyən qismi deyimlər yolu ilə və bəzən
işarələr və simvollarla indiki çağımıza
ötürülə bilmişlər, hərçənd simvolların kodlarını
açmaq çoxlu zəhmət tələb edir. Bu arada artıq yeni nəsil tərəfindən
unudulmaqda olan önəmli bir bilgi
paylaşımına ehtiyac duydum.
Xalq arasında əsasən təsərrüfat işlərində mövsüm
başlanğıcı olaraq istifadə edilən və çoxlarımızın bir folklor təqvimi kimi
tanıdığı “Quyruq doğdu” hadisəsi gerçəkilkdə
nədir sorusuna tarixi bəlgələr əsasında aydınlıq gətirmək istərdim.
Bu günə kimi folklorşünaslar və etnoqraflar bu zaman hadisəsini xalq etimologiyası ilə izah etməyə çalışmışlar, halbuki bu söz birləşməsinin anlamı daha dərin və inanılmaz dərəcədə türk xalqının zəkasının göstəricisidir.
Quyruğun bildiyimiz mənasından başqa nə anlam
daşıdığı haqda orta əsr və müasir dövrə yaxın qaynaqlarında mükəmməl məlumatlara
rast gəlmək mümkündür. Onlardan biri Səfəvi şahı birinci Şah Abbasın saray münəccimi
olmuş Molla Müzəffər Qonabadinin “Tənbihat Ulmünəccemin” kitabında verilmişdır
. O yazır : Şəbahəngə (Sirus ulduzu) türkcədə Quyruq demişlər. Onun başqa bir
kitaba (Əbdüləli Bircəndinin “Bist bab dər mərfəte təqvim” əsərinə) yazdığı izahat əsərində (“Şərhe bist bab nam dər təqvime
tam”) belə gətirib: Şəbahəngin türkcədə
başqa adı “Dan Ulduzu”, yəni sabah ulduzudır ki Azərbaycanda yayğındır .
Daha sonra yazarı bəlli olmayan “Uluğ Bəyin Astronomik
Təqvimi (zic) və başqa üç risalə”-ni
izah edən, İran milli məclis kitabxanasında saxlanan əlyazmada türklərin Sirus
ulduzunu Quyruq adlandırmaları belə qeyd olunur : 2-ci fəsil Şüərayi Yəmanı hökmləri
; və onu Ərəb “Şüərayi Ubur”, Farslar
“Ruz Ahəng” və Türklər “Quruq” (Quyruq) deyirlər və ulduzlar içində ondan
parlağı yoxdur, Cəlali təqvimi ilə Mordad ayının yeddisi gecəsi doğar (İyul
ayının 29-u).
Quyruğun ulduz adlanması daha sonra Nadir
Şahın katibi olmuş Mirzə Mehdixan Astarabadinin “Sənglax” adlı Türkcə-farsca
sözlüyündə gəlmişdir, ancaq Mirzə Mehdixan yanılaraq bu ulduzun Süheyl (Kanopus)
olduğunu sanır. Süheyl ulduzu Sirus ulduzundan sonra səmada ikinci parlaq
ulduzdur, ancaq cənub göyündə (−52° 41′ ) olduğundan şimal yarımkürəsində en
dairəsi 37˚-dən sonra görünməyir. Odur ki nə Təbrizdə (38°04′N ) və nə də Bakı
(40°23′N) səmasında bu ulduzu görmək mümkün deyildir. Demək quyruq yalnız Sirus ulduzu ola bilir.
Vəliəhd Abbasmirzə Qacarın tapşırığı ilə onun
xüsusi həkimi olmuş Həkimbaşı Məhəmməd xoylu (Qobullı) “Sənglax” kitabının çıxarışını
yazaraq onu “Xülasey Abbasi” adlandırıb və ona düzəlişlər vermişdir . O, Quyruq
sözü haqda belə yazmışdır : Süheyl ulduzunun adı . Çox güman Şüəra ulduzu olsun ki
quyruğa oxşayır, istər Şam və ya Yəmən Şüərası olsun, Azərbaycan və Mavəraünnəhrdə
yayın ortalarında doğar və deyərlər “Quyruq Toğdu”, çox üfüqlərdə Quyruq var
olur amma Süheyl oralarda doğmur və daim gizlidir “Bənat əlnəş” (Böyük ayı
bürcünün 7 parlaq ulduzu) kimi şimal
üfüqündə həmişə görünəndir.
Burada maraq doğuran soru
əski çağ türklərinin bu ulduzu Quyruq adlandırmasıdır. Bu sualın cavabını məqalənin
II-ci bölümündə oxuya bilərsiniz...
Qaynaqlar
:
1. ابوالفضل مصفی - فرهنگ اصطلاحات نجومی - انتشارات مؤسسه
تاریخ و فرهنگ ایران٬ شماره ۳۱ تبریز مهرماه
۱۳۵۷
2. میرزا مهدی خان استرآبادی – سنگلاخ٬(مقابله و تصحیح حسین
محمدزاده صدیق) جلد دوم. تبریز نشر اختر ۱۳۹۳)
3. میرزا مهدی
خان استرآبادی - فرهنگ ترکی به فارسی سنگلاخ تلخیص: حکیم محمد خویی باعنوان: خلاصه
ی عباسی ناشر: یاران تبریز 1388
4. زیج الغ بیگ و سه رساله دیگر(نسخه خطی)_ کتابخانه مجلس
شورای ملی شماره ثبت ۳۱۵۴۸
5. ملا مظفر بن محمد قاسم منجم گنابادی _شرح بیست باب نام
در معرفت تقویم تام (نسخه خطی)_ کتابخانه مجلس شورای ملی
