ИЗ ИСТОРИИ ПИСЬМА АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ТЮРКОВ

Yengi Ögə

Территория Азербайджана, в том числе и Западного Азербайджана (с 1918 г. Республика Армения) богата наскальными изображениями, большая часть которых являются одним из древнейших форм письма – пиктографией. Ученые единогласны в том, что в истоках  первобытного искусства, в том числе и пиктографии стоит искусство магии. В этом контексте вызывает огромный интерес наскальное изображение выявленное в горе Гаргадаши, в близ азербайджанского села Нюведи Мегринского района Западного Азербайджана, азербайджанское население которого было подвергнуто этнической чистке со стороны армянских варваров, в котором изображены стадо мелкорогатого скота и пастухи, подвергшиеся нападению леопардов и шакалов. 

Ценность этого шедевра первобытного искусства не только в самом изображении, но и в фонетическом письме, нацарапанном рядом древнетюркскими рунами, на древнетюркском языке, который точно повторяет смысл  рисунка.

Дословный перевод текста:

OНы :  в переди (перед вами, на вашей пути)

УЧУK :  обвал

эРиНЧ:   Пусть будет… (В Орхоно-Енисейских памятниках слово «эринч» выступает как вспомогательный глагол, а в данном случае употреблено как отдельная единица).

AС : пища для диких зверей (Махмуд Кашгари).

ЙэЛиНЧ : съесть. Производная форма от «йел-» (Махмуд Кашгари) с добавлением  кончания «-инч».

э(ə)СРи :        леорард ( Китаб аль - Идрак ли - Лисан аль - Атрак ), тигр (Махмуд Кашгари )

УДСыН : желательная форма глагола «уд-» - преследовать, напасть (Махмуд Кашгари)

KaН :        Кровь ( общ. тюр.).

э(ə)НГ(Ğ)РИЗ : Заплачьте . Э(ə)nг(ğ)рэ(ə)шди - заплакал (Махмуд Кашгари).

Г(Ğ)Е(Ö)Чю(ü) :    Кочевье. В данном случае «ваши кочевья»

БoK:        Дермо.

эРиНЧ:   Пусть будет…

аРЖуЛа : В древнетюркском словаре Махмуда Кашгари обозначены слова “aржу” (шакал), и производное от него «аржулаю» (сборище шакалов), в смысле  сборища шакалов вокруг чего  то (или вокруг падали).

БаРЧа : Весь, все, поголовно все.

Последние слова образуют между собой словосочетание в виде «аржул барча», которое употреблено в тексте, по нашему мнению, в нижеследуюшем смысловым контексте:   Пусть вокруг вас (или ваших трупов) соберутся все шакалы поголовно.

И так,  древнетюркский текст на скале гласит:

«Пуст на вашей пути произойдет обвал! Станте пишем для диких зверей! Пусть на вас самих и на стада ваши нападут леопарды, что бы заплакали вы кровью! Пусть превратятся ваши кочевья в кучу дерма и вокруг ваших трупов соберется сборище шакалов!»

И так, перед нами проклятие в виде заклинания, выполненное одновременно в письменном и пиктографическом исполнении. Этот один из древнейших жанров Азербайджанского фольклора в простонародье называется «джады – пити» (джады-магия + пити-письмо), т. е. письменная магия, которая выполняется (отдельно или совместно) как фонетическим (в основном аяты из Корана на арабском языке), так и пиктографическим письмом. Широко употребляется и предметное письмо - самая древнейшая форма письма, изобретенная человечеством много-много тысячелетий назад.

Türkün oxunmamış bəlgələri : Nüvədi-Qarqadaşı kitabəsi

Yengi Ögə

Azərbaycan xalqının əzəli torpaqlarından olan Zəngəzur mahalı ən qədim mədəniyyət beşiklərindən biridir. Keçən əsrin əvvəllərində qaniçən erməni vəhşiləri tərəfindən işğal edilmiş bu əzəli türk yurdunun hələ də düşmən tapdağı altında olması hər bir vətənsevər türk övladı kimi bizim – Güney Azərbaycan türklərinin də ürək ağrımızdır. Bu məqalədə həmin bölgədən tapılan və türklüyün tarixi baxımından son dərəcə böyük önəm daşıyan bir tarixi sənəddən söhbət açılacaqdır. Bu sənəd Qərbi Azərbaycan torpaqlarının, o cümlədən Zəngəzur mahalının ən qədim zamanlardan əzəli türk yurdu olduğunu təkzibedilməz şəkildə sübut edən tutarlı bəlgələrdən biridir. Söhbət adı çəkilən mahalın Muğru bölgəsinin Nüvədi kəndi yaxınlığında yerləşən Qarqadaş dağında rast gəlinmiş əski qayaüstü təsvirlərdən və onların olduğu yerdə qədim türk-run əlifbası ilə yazılmış bir yazıdan gedir.

Sözügedən ərazi tarixən alban boylarəndan biri olan qıpçaq mənşəli qarqar (gərgər, xarxar) xalqının yaşadıqları geniş areala daxil olduğundan yazı nümunəsi də, çox güman ki, həmin xalqa aiddir. Yazının yazılma tarixinə gəldikdə onu V əsirdən əvvələ aid etmək lazımdır, çünki həmin əsrdən etibarən bu ərazidə qədim alban əlifbasından istifadə edilməyə başlamışdır.

Qarqadaş yazılı abidələri ilk dəfə 1985-ci ildə Nüvədi kənd sakini Həmzə Vəli tərəfindən elm aləminə tanıdılmışdır. Konkret olaraq, runik yazıya gəlincə, o, Göytürk yazılarından, demək olar ki, heç nə ilə fərqlənmir, Diqqəti daha çox çəkən əsas fərq Qarqadaş yazısında Orxon-Yenisey abidələrində  sözayrıcısı kimi işlənmiş qoşa nöqtədən istifadə edilməyib, əvəzində isə bəzi sözlər arasında məsafə saxlanılıb.

Bəri başdan qeyd edək ki, yazı dilçilik baxımından qədim mətnlər kateqoriyasına aid olsa da orada anlaşilmayan bir söz və ifadə yoxdur, mətnin dili, fonetik və leksik tərkibi bütünlüklə Göytürk yazılarının dili ilə səsləşlir,

 Mətn belə səslənir:

ONı  UÇUK  eRiNÇ  AS  YeLiNÇ  əSRi  UDSuN  KaN  əȠRiZ  GÖÇü  Bok eRiNÇ aRZ(J)uLa  BaRÇa

Yazıdakı sözlərin izahı :

ONı :      önü, qabağı ( yazıda qalın saitlərlə ifadə olunub )

UÇUK :  uçqun, uçmuş yer, üz. Qədim qaynaqlarda müxtəlif mənaları olsa da burada  mətnin 

                möhtəvasını nəzərə alaraq yerli türk dilinə üstünlük verərək onu uçqun

                kimi məna edirik. (Başqa versiyaya görə  Aŋ Uçğuk , yanağı uçuk anlamına da gəlir )

eRiNÇ :  olsun . Əski Göytürk yazılarında əsasən köməkçi fel kimi işlənən bu kəlmə  burada

                müstəqil vahid kimi çıxış edir. Sözün“bəlkə də”,”ola bilsin ki” mənaları da var(DLT).

                “ermək”kökündən yaranıb (Əski uyğur sözlüyü).

AS :         yırtıcıların yemi, onlara verilən ət payı. ( DLT )

YeLiNÇ : yemək . Yelmək (DLT). felindən duzəldilmişdir. Buradakı “nc” şəkilçisi felin arzu

                   formasının yaradılmasına xidmət edir. Yəni “yırtıcılara yem olasınız!”

əSri :        bəbir ( Kitab əl-İdrak li-lisan əl-Ətrak ) pələng ( DLT )

UDSuN : təqib etmək, qovmaq (DLT ) Udmaq felinin arzu forması. Bu günkü dilimizdəki udmaq            

                  feli ilə əlaqəsi yoxdur.

KaN :        qan ( ümumtürk).

əNGRiZ : ağlayın . əngrəşdi- ağladı (DLT).

GÖÇü :    köçü. Bugünkü mənada (Hər hansı bir elatın yaylağa və ya qışlağa köçü).

BoK:        nəcis, təzək.

eRiNÇ :   olsun .

aRJuLa : Qaşğarlı Mahmud “arju” kəlməsini çaqqal, ondan törəmə olan “arjulayu”sözünü

                  isə “çaqqalların  bir şeyin, məsələn, leşin ətrafına toplaşması kimi izah etmişdir.

BaRÇa :   bütün, bütöv.

Son iki kəlmə (arjul barça) birlikdə söz birləşməsi əmələ gətirir və “meyidinizin üstünə çaqqallar toplaşsın” anlamını verir.

Bu günkü türkcə ilə :

Önünüz uçqun olsun, yırtıcılara yem olun, bəbir qovsun, qan ağlayasınız, köçünüzə pox olsun, çaqqallar leşinizə toplaşsın!

Oxunuşun doğru olduğunu həmin yazıya yaxın bölgədə cızılmış eyni məzmunlu qayaüstü təsvir də sübut edir. Burada bir-yerdən digər yerə köç edən çobanlara bəbirlərin və çaqqalların hücum etdiyi, nəticədə çobanlardan və heyvanlardan bəzilərinin öldüyünü, sağ qalan çobanların özlərini və heyvanları xilas etməyə çalışdığı, eləcə də bəbirlərin heyvanları qovduğu, çaqqalların leşə toplaşdığı açıq-aydın görünür.

Görünən budur ki, burada həm şəkil-yazı,  həm də fonetik yazı üsulu ilə eyni məzmunlu iki mətn yazılmışdır. Maqiya sənəti nümunəsi kimi gözdən keçirilə biləcək və qarğış mahiyyəti daşıyan bu yazılar xalq arasında cadı-piti kimi   tanınan inancın klassik nümunəsi hesab edilməlidir. Mətni qiymətli folklor nümunəsi kimi gözdən keçirmək də mümkündür.

                  

Türkün oxunmamış bəlgələri : Nüvədi-Qarqadaşı kitabəsi

Yengi Ögə

Azərbaycan xalqının əzəli torpaqlarından olan Zəngəzur mahalı ən qədim mədəniyyət beşiklərindən biridir. Keçən əsrin əvvəllərində qaniçən erməni vəhşiləri tərəfindən işğal edilmiş bu əzəli türk yurdunun hələ də düşmən tapdağı altında olması hər bir vətənsevər türk övladı kimi bizim – Güney Azərbaycan türklərinin də ürək ağrımızdır. Bu məqalədə həmin bölgədən tapılan və türklüyün tarixi baxımından son dərəcə böyük önəm daşıyan bir tarixi sənəddən söhbət açılacaqdır. Bu sənəd Qərbi Azərbaycan torpaqlarının, o cümlədən Zəngəzur mahalının ən qədim zamanlardan əzəli türk yurdu olduğunu təkzibedilməz şəkildə sübut edən tutarlı bəlgələrdən biridir. Söhbət adı çəkilən mahalın Muğru bölgəsinin Nüvədi kəndi yaxınlığında yerləşən Qarqadaş dağında rast gəlinmiş əski qayaüstü təsvirlərdən və onların olduğu yerdə qədim türk-run əlifbası ilə yazılmış bir yazıdan gedir.

Sözügedən ərazi tarixən alban boylarəndan biri olan qıpçaq mənşəli qarqar (gərgər, xarxar) xalqının yaşadıqları geniş areala daxil olduğundan yazı nümunəsi də, çox güman ki, həmin xalqa aiddir. Yazının yazılma tarixinə gəldikdə onu V əsirdən əvvələ aid etmək lazımdır, çünki həmin əsrdən etibarən bu ərazidə qədim alban əlifbasından istifadə edilməyə başlamışdır.

Qarqadaş yazılı abidələri ilk dəfə 1985-ci ildə Nüvədi kənd sakini Həmzə Vəli tərəfindən elm aləminə tanıdılmışdır. Konkret olaraq, runik yazıya gəlincə, o, Göytürk yazılarından, demək olar ki, heç nə ilə fərqlənmir, Diqqəti daha çox çəkən əsas fərq Qarqadaş yazısında Orxon-Yenisey abidələrində  sözayrıcısı kimi işlənmiş qoşa nöqtədən istifadə edilməyib, əvəzində isə bəzi sözlər arasında məsafə saxlanılıb.

Bəri başdan qeyd edək ki, yazı dilçilik baxımından qədim mətnlər kateqoriyasına aid olsa da orada anlaşilmayan bir söz və ifadə yoxdur, mətnin dili, fonetik və leksik tərkibi bütünlüklə Göytürk yazılarının dili ilə səsləşlir,

 Mətn belə səslənir:

ONı  UÇUK  eRiNÇ  AS  YeLiNÇ  əSRi  UDSuN  KaN  əȠRiZ  GÖÇü  Bok eRiNÇ aRZ(J)uLa  BaRÇa

Yazıdakı sözlərin izahı :

ONı :      önü, qabağı ( yazıda qalın saitlərlə ifadə olunub )

UÇUK :  uçqun, uçmuş yer, üz. Qədim qaynaqlarda müxtəlif mənaları olsa da burada  mətnin 

                möhtəvasını nəzərə alaraq yerli türk dilinə üstünlük verərək onu uçqun

                kimi məna edirik. (Başqa versiyaya görə  Aŋ Uçğuk , yanağı uçuk anlamına da gəlir )

eRiNÇ :  olsun . Əski Göytürk yazılarında əsasən köməkçi fel kimi işlənən bu kəlmə  burada

                müstəqil vahid kimi çıxış edir. Sözün“bəlkə də”,”ola bilsin ki” mənaları da var(DLT).

                “ermək”kökündən yaranıb (Əski uyğur sözlüyü).

AS :         yırtıcıların yemi, onlara verilən ət payı. ( DLT )

YeLiNÇ : yemək . Yelmək (DLT). felindən duzəldilmişdir. Buradakı “nc” şəkilçisi felin arzu

                   formasının yaradılmasına xidmət edir. Yəni “yırtıcılara yem olasınız!”

əSri :        bəbir ( Kitab əl-İdrak li-lisan əl-Ətrak ) pələng ( DLT )

UDSuN : təqib etmək, qovmaq (DLT ) Udmaq felinin arzu forması. Bu günkü dilimizdəki udmaq            

                  feli ilə əlaqəsi yoxdur.

KaN :        qan ( ümumtürk).

əNGRiZ : ağlayın . əngrəşdi- ağladı (DLT).

GÖÇü :    köçü. Bugünkü mənada (Hər hansı bir elatın yaylağa və ya qışlağa köçü).

BoK:        nəcis, təzək.

eRiNÇ :   olsun .

aRJuLa : Qaşğarlı Mahmud “arju” kəlməsini çaqqal, ondan törəmə olan “arjulayu”sözünü

                  isə “çaqqalların  bir şeyin, məsələn, leşin ətrafına toplaşması kimi izah etmişdir.

BaRÇa :   bütün, bütöv.

Son iki kəlmə (arjul barça) birlikdə söz birləşməsi əmələ gətirir və “meyidinizin üstünə çaqqallar toplaşsın” anlamını verir.

Bu günkü türkcə ilə :

Önünüz uçqun olsun, yırtıcılara yem olun, bəbir qovsun, qan ağlayasınız, köçünüzə pox olsun, çaqqallar leşinizə toplaşsın!

Oxunuşun doğru olduğunu həmin yazıya yaxın bölgədə cızılmış eyni məzmunlu qayaüstü təsvir də sübut edir. Burada bir-yerdən digər yerə köç edən çobanlara bəbirlərin və çaqqalların hücum etdiyi, nəticədə çobanlardan və heyvanlardan bəzilərinin öldüyünü, sağ qalan çobanların özlərini və heyvanları xilas etməyə çalışdığı, eləcə də bəbirlərin heyvanları qovduğu, çaqqalların leşə toplaşdığı açıq-aydın görünür.

Görünən budur ki, burada həm şəkil-yazı,  həm də fonetik yazı üsulu ilə eyni məzmunlu iki mətn yazılmışdır. Maqiya sənəti nümunəsi kimi gözdən keçirilə biləcək və qarğış mahiyyəti daşıyan bu yazılar xalq arasında cadı-piti kimi   tanınan inancın klassik nümunəsi hesab edilməlidir. Mətni qiymətli folklor nümunəsi kimi gözdən keçirmək də mümkündür.