aNa damğasının izi ilə !

Yengi Ögə

aNa 

damğası

Əski türk damğalı yazı sistemində yer alan bəzi həndəsi formalı işarələr nədənsə çox zaman unudularaq, türk əlifbasının hərfləri sırasında göstərilmir.Onlardan biri də “n” və “nq” səslərini ifadə edən romb formalı işarədir. 

Türk yazı mədəniyyətinin piktroqrafiyadan ideoqrafiyaya, ideoqrafiyadan fonetik yazıya qədər bütün təkamül mərhələlərini izləməyə imkan verən bu damğanın ilkin izlərinə 10-15 min il öncəyə aid qayaüstü təsvirlərdə və Ulu Ana kultunu səciyyələndirən heykəlciklərin üzərində rast gəlirik. 

Bilindiyi kimi, Ulu Ana motivi ilk daş dövründən başlayaraq insanlarin mifoloji düşüncə sistemində möhkəm yer edən tapınaqlardan sayılır. Sözügedən kult əsasən məhsuldarlıq, bolluq və bərəkətin qoruyucusu kimi çıxış edib, başqa sözlə, ulu əcdadlarımız onu yerin ruhu və ya tanrıçası hesab ediblər. Bu tanrıça bizlərdə Nənə (Ana-Ana) kimi də tanınır və çox vaxt ona “Xan Nənə”, “Nənə Xanım”, “Qarı Nənə” deyə müraciət olunur. 

Əski türk yaradılış miflərinin birində o, “Ağ ana” kimi yad edilir və Tanrıdan üstün tutulur. Hətta Tanrı dünyanı onun əmri ilə yaradır:

“Bir zamanlar yalnız Tanrı Qara xan və su vardı. Qara xandan başqa görən və sudan başqa görünən yox idi. Ağ ana göründü. O, Qara xana “yarat” deyib yenidən suya daldı. Bunu eşidən Qara xan bir kişi yaratdı. Qara xanla kişi intəhasız suyun üstü ilə iki qara qaz kimi uçurdular. Lakin halından məmnun olmayan kişi, Qara xandan daha yüksəkdə uçmaq istəyirdi. Onun istədiyini bilən Qara xan kişidən uçmaq qabiliyyətini aldı. Kişi dibsiz suya yuvarlandı. Elədiyindən peşiman olub Tanrı Qara xandan bağışlanmasını xahiş etdi...” 

Ana tanriça. Qobustan,Mezolit dövrunə aid rəsm

Qayaüstü təsvir və heykəlciklərdə Ana rəsmi

“Şila Na Gig” Kelt ana kultu 

Ana tanrıça fiqurları

Ana tanrıça heykəlciyi

Neolit dövrünə aid ana tanrıça heykəli- Vyana Təbii Tarix Muzeyi

Kukuteni-Tripoli (Neolit-Eneolit dövru) ana tanriça

Azərbaycanda ana kultuna aid heykəlciklər (Zakatala bölgəsi)

Qucağında körpə tutmuş “Basut Açış” (şəfqət ana)

Ana kultunu əks etdirən heykəlcik və qayaüstü rəsmlər müxtəlif dövr və məkanlarda daşıdıqları funksiya və məzmuna görə çox da fərqlənməsələr də, çeşitli formalar almışlar. Onlar bir çox vaxt şəhvət artırıcı jestlərlə təcəssüm edilirdilər. Onların əksəriyyətinə böyük və sallanmış döşlər, qabarıq omba və qarın xasdır.

M.Ö 24000-22000 Villendorf kəndinin yaxınlığı, Avstria

Bəzi fiqurların üzərində romb işarəsi diqqət çəkir və bu işarə qadın cinsi orqanının açılmış formasını təcəssüm etdirir.

“Şila Na Gig” Kelt ana kultu

İran yaylasında romb formalı işarə, piktroqrafik yazı işarəsi kimi qayaüstü və gil lövhələrdə hələ m.ö 3100 illərdən gözə çarpmağa başlayıb. Bu işarə N səsini ifadə edib və “aNa” sözünü bildirir. Qeyd etmək lazımdır ki, “ana” və ya “nənə” (nana) kökünə bir çox qədim dillərdə (Elam, xatt və s.) rast gəlinir və türk dillərində həmin kök söz bu günəqədər eyni anlamı ifadə edir.Mixi yazıdan öncəyə aid Proto-Elam əlifbasında da bu işarənin“n” səsini ifadə etdiyinin şahidi oluruq :

Proto-Elam əlifbası

Qədim mədəniyyətlərdə N yazı işarəsinin müqayisəsi

Proto-Elam yazı nümünəsi

Konar Sandaldan (İran yaylası)tapılmış yazılı gil lövhə (m.ö III minillik)

Harappa mədəniyyətinə aid möhür

Mohenco-Daro möhürü

Teymərə qayaüstü yazısı (İran yaylası)

Gümüş boşqab üzərində Manna yazısı

Karefto mağara tapınağı (Güney Azərbaycan)

Haqqında söhbət açdığımız damğa-işarəyə qədim Mesopotamiyadan əldə edilmiş bəzi oyma və möhürlərin üzərində də rast gəlinir. 1910-cu ildə Vilyam Hayes Vard tərəfindən Amerikada basılmış “Qərbi Asiyanın Silindir Möhürləri” ( The Seal Cylinders of Western Asia ) adlı kitabda da romb formalı işarədən qadın emblemi kimi söz açılır.

“Ana” sözünün necə yarandığını və hansı təkamül mərhələlərindən keçdiyini anlaya bilmək baxımından onun etimologiyası böyük maraq kəsb edir. Bunun üçün bəşəriyyətin ən qadim sivilizasiyalarından sayılan və əldə olan yazılı mətnləri keçmişimiz barədə  nisbətən aydın təsəvvür yaradan Şumerlərdə bu sözün izini aramağa ehtiyac var. Şumerlərdə Ana kultunu səciyyələndirən tanrıçalardan biri və ən yayğın olanı  “İnanna / İnana” (İn + Ana) adlanır. Göründüyü kimi bu tanrıçaya “Ana” deyə müraciət olunmuşdur.

Dilçilərin qənaətinə görə bu söz Şümercədə “Göy Xanımı” (nin-an-ak) anlamına gəlir. Maraqlıdır ki Şümerdə ana sözünü bildirən “AMA” sözü, qrafik formada bir ulduz və onu ehatə eən həndəsi fiqurdan ibarətdir :

Ulduz işarəsi “AN” oxunaraq əsasən ulduz, səma və tanrı anlamındadır :

Amma Şümerdə təkcə qadın cinsini bildirmək üçün başqa işarədən istifadə etmişlər : 

Beləliklə Ana sözünün kökünü An olarak qəbul edə bilərik. Bu söz fikrimizcə, İran yaylasının ilk sakinləri olan prototürklərin dilindən alinma bir sözdür.               Daha sonralar həmin bölgədə başqa bir qadın tanrıçasına tapındığının şahidi oluruq. Bu tanrıçanın adı “ANAİDİ” (Yunan-Rum mətnlərində Anaidis, “Avesta”da isə Anahita) adlanır və əsasən su tanrıçası kimi qəbul edilir. Bu tanrıçanın adı yazılı qaynaqlarda ilk dəfə Əhəməni şahı II Ərdəşirin (m.ö 404-358 ) kitabələrində çəkilir, lakin onun Midiya dönəmində də var olduğunu ehtimal etmək olar.  “Avesta”da həmin tanriçaya qurban verənlərin sırasında Turan xaqanı Əfrasiyabın (Alp Ər Tonqa) da adı çəkilir. Göründüyü kimi, ANAİDİ ( ANA + İDİ) ana və əski türkcə “himayəçi ruh”  mənasında olan “idi” (idi  // izi //  iyə // əyə)  sözlərindən yaranıb. Bu tanrıça ilə bağlı ən maraqlı məqamlardan biri də odur ki, “Avesta” da bu su tanrıçasına edilən bir dua və ya istək, bir qədər təhrif olunsa da, əski türkcdədir: “Arədvī Sūra Anāhitā” (Aratı sula, Anaidi). Dilçi alimlər bu bir cümləni düzgün başa düşməyərək oardakı  “Arədvī Sūra” (aratı sula) ifadəsini Anaidinin ləqəblərindən biri kimi şərh etmişlər (Arədvīsūra).

Anaidi

“Oğuznamə”nin uyğur variantında Ay Tanrı (Ay Tenqri) Oğuz xanın anası rolunda çıxış edir. Şumerdə bu tanrı qadın deyil, kişi cinsinə aid edilsə də, onun adı (Nanna) ilə Anaidanın adı arasında yaxınlıq diqqət çəkməkdədir. Ola bilsin ki, bu tanrının da adı bölgədəki prototürklərdən qaynaqlanmışdır.

7000 il öncəyə aid sümükdən yonulmuş boyunbağısı ay formasında və qarnında bitki ilə ana işarəsi romb olan Ana tanrıça – tapılma yeri İtaliyanın şımalı

Metsopotamiyadan tapılmış başında aypara olan ana tanrıça

Ana damğası (romb) ilə süslənmiş tanrıça Əl Uzza

İran yaylasının ilk sakinlərindən olmuş prototürklər ən əski çağdan özlərinə xas kosmoqonik və totemistik düşüncəyə sahib olmuş  və çox zaman zoomorfik simvolikadan istifadə etmişlər. Həmin simvollaşmış təfəkkürün izlərini qayaüstü rəsmlərdə, daş və tunc heykəlciklərdə əyani şəkildə muşahidə etmək mümkündür. Söhbət sakrallaşmış öküz, keçi, quş, ilan, və s. heyvan təsvirlərindən gedir.

Analığı simvolizə edən sakral qanadl keçi ilə süd əmən balası

 Ulu ana kultu Ön və Orta Asiyada çox zaman  keçi ilə qoşa təsəvvür edilmişdir. Keçinin cinsiyyətini  bildirmək üçün keçi rəsminin önündə romb işarəsi cızılmış və ya buynuzları romb formasında təsvir edilmişdir. Azərbaycan türklərinə aid folklor nümunələrində keçiyə bəzən “Nənə” deyə muraciət olunması, bizcə təsadüfi deyil:

Nənəm o xallı keçi,

Məməsi ballı keçi.

Uca qaya başında

Tutubdu yallı keçi.

Bu gələnək türklərdən başqa xalqlara da keçmişdir. Məsələn. ingililslər dişi keçini “Nanny goat” (nənə keçi) adlandırırlar.

Şumerlər qutsal sandıqları qaşqa keçiləri “Maş” (baş) adlandırmışlar. Dövrümüzədək orta fars dilində çatmış “Bondəheş” kitabında ilk qadının adı “Maşana” (Maş +Ana) kimi qeyd edilmişdir. Sasanılər dövrün miflərinin özündə toplayan  həmin kitabda bildirilənə görə, rəvənd (farsca Rivas) bitkisindən yaranan ilk insanlar Maş (kişi) və Maşana (qadın) adlanırlar. Onları ağ tüklü bir keçi əmizdirərək süd verir. Mifin qədim türk mifologiyasından qaynaqlandığı heç bir şübhə oyatmır.

İran yaylası –Teymərə

Orta Asiya türk abidələri

Orta Asiya türk abidələri

Keçi maskası və Ana damğası ilə bir qadın və ya tanrıça – Etrusk kültürü

Ana kultu keçi obrazı ilə - Tunc heykəlcik, İran yaylası m.ö. I-II min illik

Ana kultu keçi obrazı ilə - Tunc heykəlcik, İran yaylası m.ö. II min illik

Ana tanrıça keçilərin əhatəsində (Uqarit)

Ana damğası qutsallığı simvolizə  edərək, zaman-zaman məişət əşyalarını bəzəyib ornamentə çevrilmişdir :

Ana və Baş damğaları ilə süslənmi saxsı qab

Ana damğası ilə bəzənmiş bir boyalı saxsı qab (Soyuqbulaq, Muşlan təpə m.ö IV-I min illik)

Ana damğası və onu qoruyan Umay quşü- Balta başı (iran yaylası m.ö 2000 -Elam?)

Qaşqay türklərinə aid Ana damğa motivi ilə bir xalça

Azərbaycan türklərinin astral şirniyatı

Azərbaycan Paxlavası

Sonuc

 Bəşər tarixinin dərin qatlarını araşdırarkən, türklərin ümumbəşəri sivilizasıyanın qaynağında durduqlarının şahidi oluruq. Onların “Bərəkətli hilal” adlandırılan ilkin sivilizasiya mərkəzində qərar tapdıqları, ən qədim sivilizasiyalara güclü təsir göstərdikləri və bu ərazidən dünyanın dörd bir tərəfinə, o cümlədən Orta Asiyaya yayıldıqları aydın olur.

Qaynaqça :

 Beydili C. Türk mitolojisi ansiklopedik sözlük, 2004 Yürt kitap yayim.

    Karakurt D. Türk söylence sözlüğü. 2011, e-kitap.

   William Hayes Ward, The Seal Cylinders of Western Asia – Published by Carnegie institution of Washington 1910

Ə.Rəcəbov, Y.Məmmədov,   Orxon-Yenisey Abidələri-  Bakı yazıçı 1993

  National Geographic Azərbaycan jurnalı-Yanvar 2015

  Ed.Peter& Tara Hogan, Sumerian Cuneiform English Dictionery, (e-bookCəfərov N. Qədim Türk ədəbiyyatı. B., “AzAtaM”, 2004. 322 s.

 Nərimanoğlu K. V. Türk mif poetikasına yeni baxış (ön söz). S. Rzasoy. Oğuz mifi və Oğuznamə erosu. Bakı, Nurlan, 2007, s. 3-5.

Oğuznamə. Bakı, Yazıçı, 1987. 223 s.

“Oğuznamə”lər. Bakı, BDU-nun nəşriyyatı, 1993. 92 s.

Ögel B. Türk mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), 1 cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989, 644 s.

Ögel B. Türk mitolojisi, II cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1995, 610 s.

Ögəl B. Türk mifologiyası. l c. B.,”MBM”, 2006.

Qafarlı R. Azərbaycan türklərinin mifologiyası (bərpa, genezis). Bakı, Ağrıdağ, 2004 a. 232 s.

Qafarlı R. Azərbaycan türklərinin mifologiyası (mifik dünya modeli, təsnifat). Bakı, Ağrıdağ, 2004 b. 236 s.

Qasımzadə F., Hacıyev T. Avestadan bu günədək. Bakı, Bilik, 1982. 52 s.

    یشت ها (ج.1) - ابراهیم پور داود - تهران : اساطیر,1377

   سنگ نگارهای ایران (نمادهای اندیشه نگار)/محمد ناصری فرد - خمین: 1388

    بندهش / فرنبغ دادگی,گزارنده مهرداد بهار- تهران:توس,1378

 یافته های تازه از ایران باستان / هینتس, والتر ترچمه پرویز رجبی -تهران, ققنوس1385

http://www.pinterest.com/sexwithjaiya/goddess-statues/

http://www.pinterest.com/nunenge/fertility-goddess/

http://en.wikipedia.org/wiki/Mother_goddess

http://spheresoflight.com.au/axismundi/index.php?page=2011-02

http://www.etymonline.com

http://en.wikipedia.org/wiki/Sheela_na_Gig

http://www.goddessgift.net

http://www.oocities.com/the_pagan_heart/Articles/Festivals/May05B.html

http://www.crelegra.com/cre_le_gra_photos/wall_pieces/wall_pieces_gallery/sheela_na_gig_detail2.jpg

http://www.highbeam.com/doc/1G1-66355318.html

http://historicalbaggage.blogspot.com/2012/07/numeroustimes-in-my-life-there-have.html