Ekbatan

Yengi Ögə

 Mad ( Midiya ) dövrinə aid bir toponim ! 

Tarixi qaynaqlarin verdiyi məlumata görə Madlarin ən önəmli şəhəri və paytaxtı Ekbatan sayılırmiş. Bu şəhərin adına qədim Həxaməneş (Əhəməni ) mixi yazilarinda daha sonar Yunan qaynaqları o cümlədən tarix atası Herodotun ( 483-425 m.ö ) yazdığı“Tarixlər” adlı əsərinin birinci kitabında rast gəlinir. Herodotun yazdığına görə Ekbatana şəhəri  birinci Mad şahı Dayukku (709-656 m.ö) tərəfindən salınmışdır.O bu şəhərin yeddi qat qala divarlari ilə əhatə olunduğunu və şah sarayı ilə xəzinənin qalanın içində yerləşdiyini yazır və hətta bu divarlarin çıxıntı dişlərinin hər birinin ayrı-ayrı rəngdə olduğunu qeyd edir.Aşur daş qazmalarının birində həmin şəhər və sarayın görüntüsü Herodotun yazdığı kimi təsvir olunmuşdur.Ekbatan sözü qədim Yunan yazılarında   Ἀγβάτανα Agbatana  və Ἐκβάτανα Ekbatana  formasında , sonuncu Babil şahı  Nabonid-ə (556-539 m.ö) aid mixi yazıda Agámtanu,  Həxaməneş  şahı 1-ci  Daryuş- un (522-486 m.ö)  Bistun dağında üç dildə yazdığı kətibədə  belə işarələnmişdir :

Qədim Parsca :     

Babilcə :

Elamca :

Bu sözü məna edərkən irqpərəst ariyaçılar yenə təəssübə yol verib, toponimika elminə önəm vermədən yalnız  qədim fars dili əsasında onu “toplanma yeri” kimi izah etmişlər. Lakin həmin toponimi  müqayisə yolu ilə tam başqa cür məna etmek olar. Azərbaycan ərazisində Ekbatan sözünə oxşar bir neçə toponim mövcuddur. Onlardan Ayıbatan, Lökbatan, Ceyranbatan, Atbatan, Arbatan və sairə bizə tanışdır. Burada göründüyü kimi toponimlərin sonunda iştirak edən batan, şəkilçi (topoformant) kimi görünür.Bəzi dilçilərimiz bunu sadə yolla batmaq felindən yaranan fail ismi batan hesab edirlər məncə bu doğru deyil və sözün kökü üç min ilə qədər gedib çatır.Bu söz çox ehtimal qədim Azərbaycan ərazisində danışılan prototürk sözu Matan yaxod Batan yurd, vətən mənasinda olmuşdur bu söz qədim Akkad dilində matu olaraq işlənmişdir. Xatırlatmaq lazimdir qədim şümer və akkad dilində mövcud olan bir çox qedim türk sözlərinin  olmasını  dilçi və tarixçi alimlər sükutla qarşılayırlar.

Yuxarıda sadalanan toponimlərdə batan şəkilçisinin ilkin hissəsində bir heyvan adı iştirak edir:  Ayı, Ceyran( ceylan),  Lök (bir hürgüclü erkək dəvə ), At, Ar (çox ehtimal qurd).  Bu müqayisə ilə Ekbatan sözünün birinci hissısi yəni Ek (müxtəlif dillərdə: Ag, Hag,Ak )  sözü bir heyvanı ifadə etməlidir .Bu söz indi işlək deyil lakin qedim türkcədə “ıkılaç” yaxod “ıqılaç” əsil yüyürək at ,hündür gözəl at mənasında işlənirmişdir. Bu söz Mahmud Kaşğarlının Divan Loğat Türk kitabinda gəlmişdir.  Qədim Latin dilində at heyvanına  “Equus” deyirdilər.Bildiyimiz kimi at heyvani avropaya asiyadan getmədir yəqin adi isə elə oradan getmişdir. İndi Ekbatan sözü tarix boyu müxtəlif dillərin təsiri ilə Həmədan formasını almışdır lakin o bölgəyə aid olan ,minik atlar və yük daşıma qabiliyyəti yüksək olan iri Həmədan ulağları hələ unudulmayib.