Toponim incələmələri : İlkin yer adları və sonluqlar (II bölüm)

Yengi Ögə

Əski uyqarlıklarda ölkə və şəhər anlamını bildirən heroqliflər

Qədim sivilizasiyalarda toponimlərin, xüsussən də oykonimlərin (yaşayış yerlərinin) biçimlənməsində ortaq düşüncə sisteminin mövcud olduğunun  şahidi oluruq. Bunu onların “ölkə” və “şəhər” anlamında işlətdikləri heroqlif və piktoqramlarının oxşarlığı əyani sübut edir. Bu işarələrin hamısında ölkə və şəhərləri bildirən iki və ya üç zirvəli dağ şəkli ilə rastlaşırıq. Qədim Azərbaycan və türk mədəniyyəti ilə çox sayda ortaq nöqtələri olan Şumerdə ölkə və dağa “kur” deyilmişdir. Şumer dilindəki “kur” (dağ) sözünün dilimizdəki qarşılığı olan “dağ” sözünün müxtəlif türk ləhcə və şivələrindəki səsləniş formalarının (tav, tau, tı) müqayisəsi, bütün variantlarinda “da” kökünü ayırmağa imkan verir. Hətta bəzi ləhcələrdə dağ sadəcə “daa” kimi tələffüz edilir. Bunu əldə əsas tutaraq vaxtilə midiyalıların hakimiyyətinə son qoyan və  dillərinə midiyalıların dilindən bir çox söz, o cümlədən siyasi termin keçən Əhəmənilərin (Həxaməneşlərin) qayaüstü mixi yazılarında “ölkə” sözü “dah-yu” olaraq keçir. Göründüyü kimi, qədim farslarda “dağ” sözü “dah” formasında olmuşdur. Buradakı “yu” // “ya” şəkilçidir və o, çox sözlərin tərkibində işlənir.

Məlum olduğu kimi, türk ləhcə və şivələrində hündürlüklə bağlı başqa sözlər də mövcud olmuşdur . Onlar türk toponomokasında əsasən sonluq kimi işlənmişlər. Bu sözlərdən biri “üst”, “üstən” sözüdür. Bəzən “üster” variantına da rast gəlinir. “Üst” topoformant kimi Orta Asiya toponimlerində məhsuldardır. “Üstən” ifadəsinin variantlarından olan “ustan” makro toponimlerde (əsasən ölkə adlarında) işləkdir. Bu sözün işlənmə tarixi çox eski olduğundan onu yanlış olaraq fars kökənli söz kimi qəbul edirlər, halbuki, fars dilində bu gün də işlək olan rusta (kənd mənasında) sözü etımoloji baxımdan əski türkcədəki eynianlamlı “erüstək” (rustak) sözündən qaynaqlanır.

“Üst” sözündən törəmiş “üster” (üst yer) sözü ən əski toponimlərdə iştirak edir. onlardan “Şəbüstər”// Çiüster (şab /sub, çi –su anlamında), “Pörüster” (Tufaqanın yaxinlığında) hətta qədim Elam ərazisində yerləşən “Şuştər”(şu-üstər) və s. Yer adlarını göstərmək olar.

Güney Azərbaycanda, Midiya dövründə yaşadığı bildirilən Zərdüştün adı Avestada   Zaraϑuštra (Zarasuştra) kimi qeyd edilib. Bu isə şəsx adından daha çox əski  yer adlarını xatırladır. Qeyd edək ki, onun əsl adı “Oşo” olmuşdur. Odur ki, “Zarasuştra” (zaras-üster / sarı üstyer) sözünün nisbə olduğunu düşünürük. Nizamı Gəncəvinin adındakı “Gəncəvi” onun Gəncədən olduğunu bildirdiyi kimi, “Zarauştra” da əsl adı Oşo olan peyğəmbərin doğulduğu yeri bildirməkdədir. Fikrimizcə, Avestadakı daha bir şəxs adı, eyni qaydada, yer mənsubiyyəti ilə əlaqəlidir. O şəxs “Fraşauştra” (Fraşa-üşter) kimi qeyd olunmuşdur.

“Üst // üşt” formantına Güney Azərbaycanda, Qaradağ mahalında yerləşən “Üştbin” (üst-bin) kəndinin adında da rast gəlirik. Əski toponimlərdə “üst // üşt” sözü bəzən “ üs // üş //üç” formasında da işlənib. Fikrimcə, qədim mənbələrdəçəkilən “uşkaya”, “üauş” bu qəbil toponimlərdəndir. Toponimlərimizdə “uca” sözü də işlənmişdir. Misal üçün, midiyalılar ve persler Elam ölkəsini “Huca” (uca) adlandırmışlar. Qədim şümer mətnlərində isə bu ölkən adı “uca” mənasını verən” NİM” ixtisar işarələri ilə yazılmıştır. 

Toponim incələmələri :“AB” sonluğu (I bölüm)

Yengi Ögə

Azərbaycan onomastikasında bir çox sözlər öz dəqiq izahını tapmamışdır. Onların böyük əksəriyyətinin paleotoponimlərə aid olduğunu tam cəsarətlə söyləmək olar. İlkin prototürk dilimiz haqda bəlgələrin, demək olar ki, olmaması və ya həddən az olması bu istiqamətdəki araşdırmaları bir qədər çətinləşdirir. Bununla belə istər coğrafi, istərsə də dil baxımından bizə çox yaxın olmuş qədim xalqlardan birı sayılan şumerlərin dili yetərincə araşdırılıb ki, bu da bizə əski dilimizin sırrlərının açılmasında yardımçı ola bilər.

Sözügedən məsələdə başqa bir sorun da var . Bilindiyi kimi, Azərbaycan ərazısı bir neçə minillik oturaq həyat tərzi tarixinə malikdir və bu sürəcdə yerli prototürk əhalısindən başqa, həmin ərazidə bəzi hallarda qıraqdan gəlmiş yad tayfalar da kompakt şəkildə məskunlaşmış və yerlı xalqın içində ərimişlər. Odur ki, onların da dilindən qaynaqlanan və günümüzədək yaşamını davam etdirən bəzi yad toponimlərə rast gəlinməkdədir. Tədqiqatlar zamanı bu fakt mütləq nəzərə alınmalıdır. Amma əsas məqsədimiz, təbii ki, ilk növbədə əski türk toponimlərini araşdırmaq olmalıdır.

Toponimlər uzun zaman sürəcində formalaşdığından onları qatlara və siniflərə bölmək lazimdir. Paleotoponimlərin öyrənməsində bu çox önəmli məsələdir. Bu məsələdə bizə yardımçı ola biləcək ən əsas faktor topoformantlar və onlarla birlikdə işlənən məxsusi şəkilçilər ola bilər.

Paleotoponimlərimizdə rastlanan və prototürk dilinə aid olan topoformantlardan biri “AB” formantıdır. O, əsasən Güney Azərbaycandakı yer adlarında, o cümlədən “Sarab”, “Binab”, “Sırxab”, “Çarandab”, “Selab”, “Xoşginab”, “Zincinab”, “Sinab” və bu kimi toponimlərdə sonluq olaraq gözə çarpır. İlk baxışda bu şəkilçi su mənasını bildirən AB (av/ob/suv/sub- Şumercə “A”) sözünü xatırladır və  dilçilər bu sonluqla bitən toponimləri həmin söz açısından izah etməyə çalışmış və onu fars dili materialı kimi təqdim etmişlər. Amma qədim prototürk dilimizdə AB sözü iki mənanı ifadə etmişdir. O həm qapı (AB /EŞ- ev, eşik, məskən anlamında), həm də inək (qapı heyvanı kimi indi də işləkdir) məfhumunu bildirmişdir . Bu hal qədim şumer dilində də belə olmuşdur. AB sözünə bəzi səslər artırılaraq müxtəlif forma almışdır. Qədim Akad dilində BAB və əski türkcədə KAPIĞ / QABUĞ olaraq işlənmişdir. İran yaylasında bu sözün ikinci mənası olan inək, GAB / GAV bu günə kimi işləkdir hətta ingilis dilində COW (kav) sözü həmin kökdəndir. 

Əski dönəmlərdə sarayların, önəmli abidələrin və şəhər dərvazalarının giriş qapılarında inəyin piktografik rəsmləri yaxud daş heykəllərinin qoyulması həmin sözün vahid məna daşıdığını bir daha sübut edir. Bu dərvazalarda bir çox hallarda inəklə yanaşı qoşa aslan rəsimləri də həkk edilirdi bu isə qapının güclü qorunduğunu bildirirdi. 

Tunc bayraq (M.Ö 2400) - İran yaylası 

Məşhur Babil qapısı

Əhəməni sarayının giriş qapısı

Məlik Əjdər türbəsi-Cicimli kəndi Laçın

Tarixi kərvansaray və yuxarısında relyef qabartmalar

Qoşa qala qapısı-Bakı

Qapı (qab/qav) və onu qoruyan aslanlar

Daş qapı və onu qoruyan qoşa aslan- Xoy şəhəri

Daş qapı və onu qoruyan qoşa aslan. Təbriz.

Tarixi Təbriz şəhəri bir neçe müstəqil bölük və məhəllədən ibarət idi və bu məhəllələr özlərinə xas dərvazalara malik olmuşlar. Həmin məhəllələrin bir qisminin adının sonunda AB (qapı mənasında) formantına rast gəlirik. Örnək olaraq Sırxab // Surxab, Çərəndab və sairəni göstərmək olar.   Bəzi məhəllələrin adında (Nobar qapısı, Gəcil qapısı) isə birbaşa “qapı” sozü işlənmişdir.