Yengi Ögə
Əski
uyqarlıklarda ölkə və şəhər anlamını bildirən heroqliflər
Qədim sivilizasiyalarda
toponimlərin, xüsussən də oykonimlərin (yaşayış yerlərinin) biçimlənməsində
ortaq düşüncə sisteminin mövcud olduğunun şahidi oluruq. Bunu onların “ölkə” və “şəhər”
anlamında işlətdikləri heroqlif və piktoqramlarının oxşarlığı əyani sübut edir.
Bu işarələrin hamısında ölkə və şəhərləri bildirən iki və ya üç zirvəli dağ şəkli
ilə rastlaşırıq. Qədim Azərbaycan və türk mədəniyyəti ilə çox sayda ortaq nöqtələri
olan Şumerdə ölkə və dağa “kur” deyilmişdir. Şumer dilindəki “kur” (dağ) sözünün dilimizdəki qarşılığı olan “dağ” sözünün müxtəlif
türk ləhcə və şivələrindəki səsləniş formalarının (tav, tau, tı) müqayisəsi, bütün
variantlarinda “da” kökünü ayırmağa imkan verir. Hətta bəzi ləhcələrdə dağ sadəcə
“daa” kimi tələffüz edilir. Bunu əldə əsas tutaraq vaxtilə midiyalıların
hakimiyyətinə son qoyan və dillərinə midiyalıların
dilindən bir çox söz, o cümlədən siyasi termin keçən Əhəmənilərin (Həxaməneşlərin)
qayaüstü mixi yazılarında “ölkə” sözü “dah-yu” olaraq keçir. Göründüyü kimi, qədim
farslarda “dağ” sözü “dah” formasında olmuşdur. Buradakı “yu” // “ya” şəkilçidir
və o, çox sözlərin tərkibində işlənir.
Məlum olduğu kimi,
türk ləhcə və şivələrində hündürlüklə bağlı başqa sözlər də mövcud olmuşdur .
Onlar türk toponomokasında əsasən sonluq kimi işlənmişlər. Bu sözlərdən biri
“üst”, “üstən” sözüdür. Bəzən “üster” variantına da rast gəlinir. “Üst”
topoformant kimi Orta Asiya toponimlerində məhsuldardır. “Üstən” ifadəsinin
variantlarından olan “ustan” makro toponimlerde (əsasən ölkə adlarında) işləkdir.
Bu sözün işlənmə tarixi çox eski olduğundan onu yanlış olaraq fars kökənli söz
kimi qəbul edirlər, halbuki, fars dilində bu gün də işlək olan rusta (kənd mənasında)
sözü etımoloji baxımdan əski türkcədəki eynianlamlı “erüstək” (rustak) sözündən
qaynaqlanır.
“Üst” sözündən törəmiş
“üster” (üst yer) sözü ən əski toponimlərdə iştirak edir. onlardan “Şəbüstər”//
Çiüster (şab /sub, çi –su anlamında), “Pörüster” (Tufaqanın yaxinlığında) hətta
qədim Elam ərazisində yerləşən “Şuştər”(şu-üstər) və s. Yer adlarını göstərmək
olar.
Güney Azərbaycanda,
Midiya dövründə yaşadığı bildirilən Zərdüştün adı Avestada Zaraϑuštra (Zarasuştra) kimi
qeyd edilib. Bu isə şəsx adından daha çox əski
yer adlarını xatırladır. Qeyd edək ki, onun əsl adı “Oşo” olmuşdur. Odur
ki, “Zarasuştra” (zaras-üster / sarı üstyer) sözünün nisbə olduğunu düşünürük. Nizamı
Gəncəvinin adındakı “Gəncəvi” onun Gəncədən olduğunu bildirdiyi kimi,
“Zarauştra” da əsl adı Oşo olan peyğəmbərin doğulduğu yeri bildirməkdədir. Fikrimizcə,
Avestadakı daha bir şəxs adı, eyni qaydada, yer mənsubiyyəti ilə əlaqəlidir. O
şəxs “Fraşauştra” (Fraşa-üşter) kimi qeyd olunmuşdur.
“Üst // üşt” formantına Güney Azərbaycanda, Qaradağ mahalında yerləşən
“Üştbin” (üst-bin) kəndinin adında da rast gəlirik. Əski toponimlərdə “üst //
üşt” sözü bəzən “ üs // üş //üç” formasında da işlənib. Fikrimcə, qədim mənbələrdəçəkilən
“uşkaya”, “üauş” bu qəbil toponimlərdəndir. Toponimlərimizdə “uca” sözü də işlənmişdir.
Misal üçün, midiyalılar ve persler Elam ölkəsini “Huca” (uca) adlandırmışlar. Qədim
şümer mətnlərində isə bu ölkən adı “uca” mənasını verən” NİM” ixtisar işarələri ilə yazılmıştır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder