Toponim incələmələri : İlkin yer adları və sonluqlar (II bölüm)

Yengi Ögə

Əski uyqarlıklarda ölkə və şəhər anlamını bildirən heroqliflər

Qədim sivilizasiyalarda toponimlərin, xüsussən də oykonimlərin (yaşayış yerlərinin) biçimlənməsində ortaq düşüncə sisteminin mövcud olduğunun  şahidi oluruq. Bunu onların “ölkə” və “şəhər” anlamında işlətdikləri heroqlif və piktoqramlarının oxşarlığı əyani sübut edir. Bu işarələrin hamısında ölkə və şəhərləri bildirən iki və ya üç zirvəli dağ şəkli ilə rastlaşırıq. Qədim Azərbaycan və türk mədəniyyəti ilə çox sayda ortaq nöqtələri olan Şumerdə ölkə və dağa “kur” deyilmişdir. Şumer dilindəki “kur” (dağ) sözünün dilimizdəki qarşılığı olan “dağ” sözünün müxtəlif türk ləhcə və şivələrindəki səsləniş formalarının (tav, tau, tı) müqayisəsi, bütün variantlarinda “da” kökünü ayırmağa imkan verir. Hətta bəzi ləhcələrdə dağ sadəcə “daa” kimi tələffüz edilir. Bunu əldə əsas tutaraq vaxtilə midiyalıların hakimiyyətinə son qoyan və  dillərinə midiyalıların dilindən bir çox söz, o cümlədən siyasi termin keçən Əhəmənilərin (Həxaməneşlərin) qayaüstü mixi yazılarında “ölkə” sözü “dah-yu” olaraq keçir. Göründüyü kimi, qədim farslarda “dağ” sözü “dah” formasında olmuşdur. Buradakı “yu” // “ya” şəkilçidir və o, çox sözlərin tərkibində işlənir.

Məlum olduğu kimi, türk ləhcə və şivələrində hündürlüklə bağlı başqa sözlər də mövcud olmuşdur . Onlar türk toponomokasında əsasən sonluq kimi işlənmişlər. Bu sözlərdən biri “üst”, “üstən” sözüdür. Bəzən “üster” variantına da rast gəlinir. “Üst” topoformant kimi Orta Asiya toponimlerində məhsuldardır. “Üstən” ifadəsinin variantlarından olan “ustan” makro toponimlerde (əsasən ölkə adlarında) işləkdir. Bu sözün işlənmə tarixi çox eski olduğundan onu yanlış olaraq fars kökənli söz kimi qəbul edirlər, halbuki, fars dilində bu gün də işlək olan rusta (kənd mənasında) sözü etımoloji baxımdan əski türkcədəki eynianlamlı “erüstək” (rustak) sözündən qaynaqlanır.

“Üst” sözündən törəmiş “üster” (üst yer) sözü ən əski toponimlərdə iştirak edir. onlardan “Şəbüstər”// Çiüster (şab /sub, çi –su anlamında), “Pörüster” (Tufaqanın yaxinlığında) hətta qədim Elam ərazisində yerləşən “Şuştər”(şu-üstər) və s. Yer adlarını göstərmək olar.

Güney Azərbaycanda, Midiya dövründə yaşadığı bildirilən Zərdüştün adı Avestada   Zaraϑuštra (Zarasuştra) kimi qeyd edilib. Bu isə şəsx adından daha çox əski  yer adlarını xatırladır. Qeyd edək ki, onun əsl adı “Oşo” olmuşdur. Odur ki, “Zarasuştra” (zaras-üster / sarı üstyer) sözünün nisbə olduğunu düşünürük. Nizamı Gəncəvinin adındakı “Gəncəvi” onun Gəncədən olduğunu bildirdiyi kimi, “Zarauştra” da əsl adı Oşo olan peyğəmbərin doğulduğu yeri bildirməkdədir. Fikrimizcə, Avestadakı daha bir şəxs adı, eyni qaydada, yer mənsubiyyəti ilə əlaqəlidir. O şəxs “Fraşauştra” (Fraşa-üşter) kimi qeyd olunmuşdur.

“Üst // üşt” formantına Güney Azərbaycanda, Qaradağ mahalında yerləşən “Üştbin” (üst-bin) kəndinin adında da rast gəlirik. Əski toponimlərdə “üst // üşt” sözü bəzən “ üs // üş //üç” formasında da işlənib. Fikrimcə, qədim mənbələrdəçəkilən “uşkaya”, “üauş” bu qəbil toponimlərdəndir. Toponimlərimizdə “uca” sözü də işlənmişdir. Misal üçün, midiyalılar ve persler Elam ölkəsini “Huca” (uca) adlandırmışlar. Qədim şümer mətnlərində isə bu ölkən adı “uca” mənasını verən” NİM” ixtisar işarələri ilə yazılmıştır. 

Toponim incələmələri :“AB” sonluğu (I bölüm)

Yengi Ögə

Azərbaycan onomastikasında bir çox sözlər öz dəqiq izahını tapmamışdır. Onların böyük əksəriyyətinin paleotoponimlərə aid olduğunu tam cəsarətlə söyləmək olar. İlkin prototürk dilimiz haqda bəlgələrin, demək olar ki, olmaması və ya həddən az olması bu istiqamətdəki araşdırmaları bir qədər çətinləşdirir. Bununla belə istər coğrafi, istərsə də dil baxımından bizə çox yaxın olmuş qədim xalqlardan birı sayılan şumerlərin dili yetərincə araşdırılıb ki, bu da bizə əski dilimizin sırrlərının açılmasında yardımçı ola bilər.

Sözügedən məsələdə başqa bir sorun da var . Bilindiyi kimi, Azərbaycan ərazısı bir neçə minillik oturaq həyat tərzi tarixinə malikdir və bu sürəcdə yerli prototürk əhalısindən başqa, həmin ərazidə bəzi hallarda qıraqdan gəlmiş yad tayfalar da kompakt şəkildə məskunlaşmış və yerlı xalqın içində ərimişlər. Odur ki, onların da dilindən qaynaqlanan və günümüzədək yaşamını davam etdirən bəzi yad toponimlərə rast gəlinməkdədir. Tədqiqatlar zamanı bu fakt mütləq nəzərə alınmalıdır. Amma əsas məqsədimiz, təbii ki, ilk növbədə əski türk toponimlərini araşdırmaq olmalıdır.

Toponimlər uzun zaman sürəcində formalaşdığından onları qatlara və siniflərə bölmək lazimdir. Paleotoponimlərin öyrənməsində bu çox önəmli məsələdir. Bu məsələdə bizə yardımçı ola biləcək ən əsas faktor topoformantlar və onlarla birlikdə işlənən məxsusi şəkilçilər ola bilər.

Paleotoponimlərimizdə rastlanan və prototürk dilinə aid olan topoformantlardan biri “AB” formantıdır. O, əsasən Güney Azərbaycandakı yer adlarında, o cümlədən “Sarab”, “Binab”, “Sırxab”, “Çarandab”, “Selab”, “Xoşginab”, “Zincinab”, “Sinab” və bu kimi toponimlərdə sonluq olaraq gözə çarpır. İlk baxışda bu şəkilçi su mənasını bildirən AB (av/ob/suv/sub- Şumercə “A”) sözünü xatırladır və  dilçilər bu sonluqla bitən toponimləri həmin söz açısından izah etməyə çalışmış və onu fars dili materialı kimi təqdim etmişlər. Amma qədim prototürk dilimizdə AB sözü iki mənanı ifadə etmişdir. O həm qapı (AB /EŞ- ev, eşik, məskən anlamında), həm də inək (qapı heyvanı kimi indi də işləkdir) məfhumunu bildirmişdir . Bu hal qədim şumer dilində də belə olmuşdur. AB sözünə bəzi səslər artırılaraq müxtəlif forma almışdır. Qədim Akad dilində BAB və əski türkcədə KAPIĞ / QABUĞ olaraq işlənmişdir. İran yaylasında bu sözün ikinci mənası olan inək, GAB / GAV bu günə kimi işləkdir hətta ingilis dilində COW (kav) sözü həmin kökdəndir. 

Əski dönəmlərdə sarayların, önəmli abidələrin və şəhər dərvazalarının giriş qapılarında inəyin piktografik rəsmləri yaxud daş heykəllərinin qoyulması həmin sözün vahid məna daşıdığını bir daha sübut edir. Bu dərvazalarda bir çox hallarda inəklə yanaşı qoşa aslan rəsimləri də həkk edilirdi bu isə qapının güclü qorunduğunu bildirirdi. 

Tunc bayraq (M.Ö 2400) - İran yaylası 

Məşhur Babil qapısı

Əhəməni sarayının giriş qapısı

Məlik Əjdər türbəsi-Cicimli kəndi Laçın

Tarixi kərvansaray və yuxarısında relyef qabartmalar

Qoşa qala qapısı-Bakı

Qapı (qab/qav) və onu qoruyan aslanlar

Daş qapı və onu qoruyan qoşa aslan- Xoy şəhəri

Daş qapı və onu qoruyan qoşa aslan. Təbriz.

Tarixi Təbriz şəhəri bir neçe müstəqil bölük və məhəllədən ibarət idi və bu məhəllələr özlərinə xas dərvazalara malik olmuşlar. Həmin məhəllələrin bir qisminin adının sonunda AB (qapı mənasında) formantına rast gəlirik. Örnək olaraq Sırxab // Surxab, Çərəndab və sairəni göstərmək olar.   Bəzi məhəllələrin adında (Nobar qapısı, Gəcil qapısı) isə birbaşa “qapı” sozü işlənmişdir.

Yazımızın başlanğıcı: Gəmiqayadakı türk damğaları və onların anlamı (IV bölüm)

Yengi Ögə

Qobustan və Gəmiqayayadakı petroqiliflərin araşdırılıb incələməsi Azərbaycanın əski türk yazı və kültür ocağı olduğnu əyani şəkildə sübut etməkdədir. Gəmiqayadaki ibtidai yazı örnəklərini petroqilfdən damğa yazısına keçidin ilkin nümunələri saymaq olar :

Gəmiqayadakı bəzi petroqiliflər əski türk işarələrindən biri olan“NÇ”

damğasının hansı rəsmin təkamülü nəticəsində yarandığını və qayaüstü rəsmdən damğaya keçidin necə baş verdiyini əyani surətdə nümayiş etdirməkdədir. Sözügedən damğa əski türklərin inanc sistemində zoomorf bir obrazın, daha dəqiq desək, “İlan” rəsminin damğaya, daha sonra isə fonetik işarəyə çevrilməsinin ən bariz örnəklərindən biridir. Məlum olduğu kimi, ilan kultu, demək olar ki, bütün qədim sivilizasiyalarda mövcud olub və bu baxımdan qədim türklərin yaradıcılığı da istisna deyildir. Yəni ilan kultu türk toplumunda da önəmli mövqedə olmuşdur ki, bunu qayaüstü rəsimlər və  arxeologi materallar açıq şəkildə ortaya qoyur. İlan müxtəlif kültürlərdə çeşidli obraza malik olmuş və çox vaxt bu obrazlar biri-biri ilə ziddiyyət təşkil etmişdir. O bəzən əbədilik, müdriklik simvolu, bəzən tanrıların qoruyucusu, bəzən iblisin yardımçısı, bəzi hallarda isə şəfa verici və sair kimi çıxış edirdi.

Əski türk inanc sistemində ilan obrazının nədən ibarət olduğunu tam anlaya bilmək üçün türk xalqlarının mifologi görüşlərini araşdərmaqla yanaşı, türk kültür və düşüncəsinin beşiyi sayılan Azərbaycan və İran yaylasında tarixi bəlgələri öyrənməmiz önəmlidir. Azərbaycan ərazisində ilan kultuna aid ən qədim bəlgələr Naxçivan bölgəsinə aiddir. Burada bu günə kimi ilan və onun mifik surəti sayılan əjdaha ilə bağlı hekayə və nağıllar dolaşmaqdadır.

İlan kultunun bir çox toponimlərdə qorunub saxlanması və daha önəmlisi isə Gəmiqaya petroqiliflərində bu zootipin geniş yer alması çox diqqətçəkicidir. Demək olar ki, keçi rəsmlərindən sonra ən çox məhz ilan rəsmlərinə muraciət edilmişdir və burada ilanın gah astral xarakterli varlıq, gah da yeraltı dünyanın təmsilçisi kimi   (çox ehtimal “Erlik” qismində ) çıxış etdiyini görməkdəyik. Bəzi səhnələrdə insan ilanı, digər səhnələrdə isə ilan insanı qovur. Bir rəsimdə isə üçbaşlı ilan (əjdəha) muhasirəyə alınmış vəziyyətdə təsvir edilib.. Gəmiqayanın əksinə olaraq, Qobustanən qaya rəsmlərində bu heyvana az yer verilmişdir. Burada bir səhnədə keçi ilə ilan yanaşı rəsm edilib. Başqa bir səhnədə isə “Oyuq” ( xəyali qorxunc varlıq) saydığımız, ortası deşik, əlində ilan tutmuş “Erlik”i andıran başqa bir rəsm mövcuddur.

Əlində ilan tutmuş “Erlik xan”. Gəmiqaya.

Əlində və önündə ilan olan, oyuqa oxşayan “Erlik xan”. Qobustan.

Bildiyimiz kimi, ilanlar növlərinə görə quruda və suda yaşaya bilirlər. Odur ki bir çox hallarda, formaca su dalğasını xatırlatdığına görə və mifik rəvayətlərə əsasən  su iyəsinin (əyəsinin) bəzən ilana dönüşə bildiyindən, bu  funksiyasını da daşıyıb və onun şəkili su qabları və küzələrin üzərinə rəsm edilib.

İran yaylasından tapılmış ilan rəsmli su qabları

Hindu dərəsindən üzə çıxarılmış oxşar mədəniyyət (Harappa uyqarlığı).

Etimoloji baxımdan “ilan // yılan ” sözünün “yer /er” sözü ilə bağlılığı vardır. Bu halda, əlbəttə ki,əski türk dilinin fonetik variantlarında rast gəlinən L > r dəyişmələri göz önündə tutulmalıdır:

Amma bəzi dilçilər bu kəlmənin yanlış olaraq guya çincədəki “lung” sözündən alındığını söyləyirlər.

Qədim türkcədə ilan üçün daha bir söz işlənmişdir bu isə “İnçkə” (incə) sözüdür. Bu söz isim kimi unudulsa da sifət kimi bu günə qədər gəlib çatmışdır və sanç felinin həmin sözdən yaranma ehtimalı var  . Bu kimi hallara XI əsr türk dil bilim adamı Mahmud Kaşğarlıda rastlamışdır. O, “Tonqa” sözünü qələmə alarkən belə yazır: “Bu ad türklərdə yaşayır, ancaq ilkin mənası unudulmuşdur. Əsasən kişi adları olaraq istifadə edilir.”

“İnçkə” sözü adi ilan növünü bildirmiş və daha böyük ilan və sürüngənlərə o cümlədən mifik əjdahaya “ Nə-King” (daha gen / enli) deyilmişdir.

Keçmişdə ilan  totemi ilə bağlı müqəddəs yerlər olub ki, onlardan Mingəçevirdə “İncimi” bulaq - pirini göstərmək olar. “İnçkə” (incə) kəlməsi də toponim kimi bir çox yer adlarımızda qorunub saxlanmışdır. Bunlara “İncə”(Göyçay və Şəki rayonlarında kənd), “İncədərəsi”(Tovuz rayonunda) , “İncəçöl” (Cəbrayıl rayonunda) , “İncəçay”(Cəlilabad və Cəbrayıl rayonlarında), “İncəsu”(Qazax rayonunda) kimi toponimləri aid etmək olar. Fikrimcə, hətta Güney və Quzey Azərbaycanda “Alınca // Əlincə” adı da (qırmızı ilan mənasında) bu qəbildəndir.

Qədim tikililərin qırmızı kərpiçdən hörülmüş duvarlarına bəzən “qızıl İlan” deyildiyi məlumdur. Deyilənlərə onu da əlavə edək ki, Alınca şəxs adı kimi tarixi qaynaqlarda həkk olunub. Həmçının İlanlı tayfası da mövcud olub. Naxçıvan bölgəsində “İlanlıdağ” oroniminin mövcudluğu və Nək / Nəx sözcüyünün Naxçıvan toponimində iştirakı bölgənin ilanla əlaqədar dərin mifik köklərin varlığından xəbər verir.

“Nək” sözü qədim mədəni əlaqələr nəticəsində sanskrit dilinə də yol tapmışdır və yanlış olaraq dilçilər bu sözün mənşəyini həmin dillə bağlayırlar. Lakin əski türk damğa və işarələrində belə bir səsin olması bu sözün yaranma bölgəsini bizim ərazi ilə bağlamağa əsas verir. Gəmiqaya damğa yazılarında qoşa başlı ilanı (yaxud mifik əjdaha) xatırladan Naqa damğası sonrakı türk əlifbasında Nq (sağır nun) diftonquna dönüşmüş və əski türkcəmizdə seçilən səslərdən olmuşdur. Təəssüflər olsun ki, bugünkü Azərbaycan və Türkiyə türkcəsində bu səs əlifbadan çıxarılmışdır.

Qədim mifik baxşılarda əjdahalar bir neçə başı olan varlıq kimi təsəvvür edilmiş və ümumən   müsbət obrazı xarakterizə etməmişlər . Onlar bir çox vaxt çayların və suların qarşısını kəsən, gözəl qız-gəlinləri oğurlayan, xəzinələri muhafizə edən kimi də göstərilmişlər.

Naxçıvan bölgəsində ilan və əjdaha ilə bağlı bir çox əfsanələr movcuddur. Onlardan birində Araz çayının çənub sahillərindən ilanların sürü ilə suyu keçərək, qarşı tərəfin ilanları ilə qanlı muharibə etmələrindən danışılır.

Tarixi qaynaqlarda bir neçə qala və yer adında Mar (ilan) sözünün işləndiyinin şahidi oluruq. Elxanilər dövrü tarix və coğrafiya alimi Həmdulla Mustofi Qəzvinini Naxçıvan yaxinlığında “Surmari” və “Taqmari” adinda qalaların qalıqlarından xəbər verir.  Həmçinin Culfa (Güney.Azərbaycan) şəhərinin yaxınlığında Dizmar toponimi mövcuddur. İran yaylasında oxşar toponimlər daha çoxdur. Buna səbəb ilan kultunun ən əski çağlardan inanc sistemində önəmli yerə malik olmasıdır. Məsələn, elamlıların dini düşüncələrini ilansız təsəvvür etmək mümükün deyil. Bu yöndə yetərincə tarixi və arxeoloji bəlgə mövcuddur. Elamllıların ən tanınmış tanrılarından “İnşuşinak” ilan tanrısıdır. Bu tanrını əsasən Şuş şəhərinin tanrısı adlandırırdılar. Bununla belə, həmin tanrı Elam tanrılar sistemində həməşə birincı sıralarda yer tutub. Sözügedən tanrının adı miladdan öncə III minilliyin  ikinci yarısında protoelam əlifbası və qədim Akkad dilində yazılmış Kutikinşuşinak adlı şaha aid bir mətndə çəkilir. Bu söz həmin əlifbanın sırrının açılmasında böyük yardımçı olmuşdür : 

1.   te-im-tik nap in-şu-şi-na-ik un-ki

2.   u ku-ti-ki-şu-şi-na-ik zunkik bal-me-ka

3.   hal-me-ni-ik şu-şi-im-ki

4.   şi-in-pi-hi-iş-hu-ik

5.   şa-ki-ri nap-ir lik hi-an ti-la-ni-li

Mətndən göründüyü kimi, birinci sütunda İnşuşinak (burada sözün əvvəlindəki “in” qədim Şumer dilindən alınma sözdür və sərvər, ağa mənasını verir) tanrının adı çəkilir. Eyni zamanda, beşinci sütunda yeraltı dünyanın hakimi İrlik hanın da adı diqqət çəkməkdədir. Amma mətni tərcümə edən alman alimi W. Henz  bu tanrını tanımadığından özündən başqa tərcümə uydurmuşdur. Qədim Elam mətnlərində tanrının adından öncə ilahiliyi bildirən “Nap” sözü yazılırdı. Mətndən göründüyü kimi, hər iki tanrıdan öncə “Nap” sözü vardır. “İrlik // Erlik // Yerlik xan” qədim türk mifologiyasında ölüm tanrısı və yeraltı dünyanın sahibi sayılır və bu aləmin ən dərin qatında yaşayır. Bu tanrı bizim piktoqramlarımızda və Altaylarda əlində ilan tutmuş məxluq kimi təsvir edilir. Bu isə, “İr”,”İl”,”Er”,”Yer” sözlərinin yerlə ilanın bağlılığını göstərir və bir daha onu təsdiq edir . Burad “İran” toponimini bir ehtimal olaraq, həmin sözlə əlaqədə, yəni bir teonim kimi qəbul etmək olar. Hətta “Ealm” sözünü İlan sözünün fonotik variantı kimi gözdən keçirə bilərik.

Yuxarıdakı mətndə daha bir məqam diqqətə layiqdir. Buradakı ana mətndə “Şu” işarəsi çay və su şəklini xatırladır. Həmin işarəyə oxşar işarəyə Qobustan piktoqramlarında da rast gəlinir və orada dəniz və suyu bildirən qaya rəsmi də var. Amma əski türk əlifbasında suya oxşar damğa “D” işarəsini ifadə etmişdir. Görünür burada qədim türkcədəki “Dengiz” sözü kök olaraq götürülmüşdür. 

İran yaylası toplumları ilə Hind vadisi uyqarlığı arasında olan əlaqələr nəticəsində bölgənin bəzi mədəni motivləri Hind yarımadasına da yol tapmışdır. Deyilənə sübut  Elamda məşhur olan İlan tanrsı “Şuşinak”ı göstərmək olar. Bu tanrı hindlilərin vedalar dönəmindəki mifik-dini ədəbiyyatında “Şeşanaqa” kimi yad edilir. Burada dünyanın tısbağanın üzərində həlqə vurmuş min başlı böyük əjdaha Şeşanaqanın (ixtisarla Şeşa) tacı üzərində bərqərar olduğu göstərilir. Eləcə də yaradılış miflərində kainatı qoruyan tanrı Vışnu hər yeni dövr yaradılışından sonra bu ilanın üzərində yatmış kimi təsvir edilir. Bu ilan Ant (Ananta) kimi də tanınır, çünki onun qıvrılmış formada hər bir dairəsi yeni zaman diliminin göstəricisidir.

Şeşanaqın üzərində uymuş tanrı Vişnu

Qədim 12 illik türk təqvimində illərin birı “Nək yılı” adlanır. Bu söz Mahmud Kaşğarlının “Divan-i Lüğatit-Türk” kitabinda “timsah” mənasında işlənir. “Divan”da əjdəha isə “Nək yılan” adlandırılmışdır. Əski türkcədə əjjdəha mənasında “Bükə” // “Bökə” sözünə də  rast gəlinməkdəir ki, bu ifadə bəzən “yeti başlığ yıl bükə” (yeddi başlı əjdəha) şəklində işlətmişdir.

Şəkillər:

İnsan və ilan. Gəmiqaya.

İlan və insan. Gəmiqaya.

Mühasirəyə alınmış üçbaşlı əjdəha. Gəmiqaya.

Qədim astral bir görüşü əks etdirən qıvrılmış ilan təsviri. Gəmiqaya

Yaşam və ölümü təcəssüm etdirən ilan və keçi təsvirləri. Qobustan

İnsan başlı ilan fiqurları. Ağsu. Nərgizava tapıntılarından                                   (Azərbaycan Tarixi Muzeyi)

İnçkə (ilan) belli qadın və böyründə ilan fiqurlu kişi heykəlləri. Astara Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi, Azərbaycan.

İnçkə (ilan) belli qadın fiquru. Namazqan (m.ö III min illk), Kara depə, Tükmənistan.

Əllərində ilan tutmuş qəhrəman və ya tanrı (m.ö III min illk). Mərv, Türkmənistan.

Başında müdriklik rəmzi olan ilan təsvir edilmiş kral. Göbəkli təpə, Türkiyə

Yaradılış əfsanəsi. Həyat ağacı ətrafında oturmuş ilk insanlar və qadını yoldan çıxartmağa çalışan ilan. Şumer lövhəsi.

Ealm şahı Untaş Napirişanın anım lövhəsi. Sütun kimi çıxış edənilan-qadın formalı tanrıça və şah.

Elam. İlan və Ay tanrısı

Elam şahı ilana dirənərək hökm sürür

Elam. Qədim Məbəddən tapılmış lövhə. İlan və çılpaq rahiblər.

İstifadə edilən bəzi ədəbiyyat:

1.Azərbaycan qayaüstü incəsənəti-   Məlahət Fərəcova- <ASPOLIQRAF> Bakı – 2009

2.Gəmqaya abidələri-  Əliyev Vəli- Azərnəşr Baki 1993

3.Divan-e Luğatət-Türk- Kaşğarlı Mahmud (farsca çevri-Dr.H.Düzgün) Təbriz Əxtər nəşriyyatı

4.Dehxoda Farsca inseklopedik sözlük-online

5.Orxon Yenisey Abidələri- Ə.Rəcəbov, Y.Məmmədov-Bakı, Yazıçı 1993

6.Naxçıvan Əfsanələri-Məhsəti İsmayıl Rüstəm qızı- Naxçıvan Elm 2008

7.Simtçay Dergisi (s. 2, Aralık 2012)

8.Azərbaycan Toponimləri Ensiklopedik lüğət-“Azərbaycan Ensiklopediyası” 2000

9.The lost world of Elam- Hinz Walther (Farsca tərcümə)

10.Altiranisch Funde und Farschungen 1969-Hinz walther (Farsca tərcümə)

11.Ancient İndia –Don Nardo Lucent Books 2008 (Farsca tərcümə)

12.The Cult of the Serpent- Albany: State University of New York Press 1983

13. http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=W5421bOFWe8#!

14.Qobustan Qayaüstü Rəsmlər  İ.M.Cəfərzadə- Bakı 1999

15.Türk Söylence Sözlüğü- Deniz Karakurt – e-kitap 

Yazımızın başlanğıcı: Gəmiqayadakı türk damğaları və onların anlamı (III bölüm)

Yengi Ögə

“ANTA” damğası (Gəmiqaya)

“NT” işarəsi ( əski türk əlifbası)

Tarixin dərin qatlarına ayaq basdıqca heyrətləndirici məqamlarla üzləşirik. Onlardan biri tarixöncəsi insanlarında ortaq düşüncə sisteminin mövcudluğudur. Alimlərin bir qismi bunun səbəbini tarixdə böyük köçlərin  nəticəsində baş vermiş mədəni təsirlərlə əlaqələndirməyə çalışırlar. Bəzi parapisikoloqlar isə bütün insanların vahid şüur mərkəzi ilə əlaqədə olduğunu iddia edirlər. Haqqında söz açmaq istədiyimiz məqamlardan biri insanların hansı coğrafiyada yaşamasından asılı olmayaraq, ən qədim dövrlərdən öz kosmoqonik düşüncələrini qayalara tam oxşar bir şəkildə həkk etməsidir. Buna örnək olaraq, Avrasiya materikinin, demək olar ki, hər tərəfində, eləcə də Amerika qitəsndə yayğın olan qaya rəsmlərində tez-tez rastladığımız spiralvari piktoqramı göstərmək olar. Bu spirallar bəzən tək və bəzən bir neçəsi eyni yerdə təsvir edilmişlər. Gəmiqaya rəsmlərində də həmin motiv, başqa yerlərdə olduğu kimi, piktoqramların ən sirlilərindəndir:

Gəmiqayada spiral rəsmləri

Bu rəsmlərlə əcdadlarımızın nəyi bildirmək istədiyini anlamaq gerçəkdən də zor görünməkdədir, amma onların sistemli şəkildə müqayisəli təhlili məsələyə bir qədər aydınlıq gətirməyə yardımçı ola bilər. İlk öncə qeyd edək ki, bu rəsmlər müəyyən həndəsi fiqur təsiri bağışlayır və hansısa qübbəvari, yarımkürə formalı bir cismin profil rəsmini xatırladır. Oxşar motivlərə bəzi tarixi əşyaların uzərində də rast gəlmək olur :

Tarixi insan heykəlində yumru qabarıq hissəni göstərmək üçün spiral formasından istifadə etmişlər

Fikrimcə, qayaüstü rəsmlərdə spiral şəkilləri astral xarakter daşıyır və səma ilə bağlı bir düşüncəni xarakterizə edir. Məsələ bundadır ki, qədim mifoloqiyaya əsasən, göy bir neçə qatdan ibarət olub və günbəz formasında təsəvvür edilmişdir. Odur ki, özünü günbəzin altında təsəvvür edən insan bu xəyali günbəzin profilini spiralı kimi rəsm edə bilərdi:

Ülkər takımı, Göy qatlardan (günbəzlərindən) biri

Əski insanların kosmoqonik düşüncələrinə görə göy qübbələrinin (qatların) sayı müxtəlif idi və bu say ayrı-ayrı xalqlarda fərqli olmuşdur. Qatların sayı 3-dən 17-yə qədər uzanırdı. Qədim qamların (şamanların) düşüncəsinə görə, hər bir göy qatı müəyyən ruh və qüvvələrin yaşadığı məkandır və qamlar bəlli bir qata qədər ruhən qalxa bilirlər . Türk mifoloqiyasında Gök Tengrinin və ya Ülgennin yaşadığı yer Ülkər ulduzlar qrupu olmuşdur və yaxud Altaylarda  Qayra xan adlı tanrının göyün ən yüksək qatında, 17-ci qatda qızıl bir sarayda oturduğuna inanılırdı. Belə hesab edilirdi ki, Ayzıt (eşq və gözəllik tanrıçası) göyün 3-cü qatında, Gün Ana (günəş tanrıçası) göyün 7-ci qatında, Ay Ata (ay tanrısı) göyün 6-cı qatında, Ülgənin oğulları May Ana və May Ata göyün 3-cü qatında otururlar. Qamlar da insanların ruh dəngəsi pozulduğu zaman bu qatlara səfər edərək oradakı ruhları yardıma çağırırlar.

Əcdadlarımız, güman ki, uzaq məsafəyə işarə edərkən, “An” sözünü işlətmiş, elə bu səbəbdən göyə də “An” demişlər və səmadakı məkanları (qatları) bildirmək üçün isə “Anta” sözündən istifadə etmişlər. Bunu ulduz sözünün ilkin deyilişində, uzaq məsafəyə işarə edən “UL” (ol) sözündə də görürük. Əski türk yazılarında “Anta” yerlik hal əvəzliyi kimi, “orda” // “orada” mənasında işlənmişdir. Şumer mətnlərində isə “An-ta” yuxarı, yerin yuxarısı anlamına gəlir. Bu kəlmə ilə eləcə də göyə işarə edilmişdir. Beləcə, göy qübbələrini ifadə edən spirallar həm də “ANTA” kəlməsini ifadə etmiş və göy qatlarını bildirmişdir. Bu gün də dilimizdə işlənməkdə olan “Ant // And” (qutsal varlıqlara ürəkdən bağlılığı dilə gətirmək) sözü yaranmışdır və müqəddəs yerlərimizə isə “And yerlərimiz” deyə miraciət etmək alışqanlığı ortaya çıxmışdır. “Sag.Ba” adli ikidilli Şumer-Akad lövhəsində “Tanrıların And Dairəsi” sözü bir neçə dəfə təkrarlanmaqdadır . Burada “And Dairəsi” çox ehtimal səma qatlarına işarədir.

Əski çağlarda qamlar həmin spirallara yaxın ərazidə ibadət etmiş və yaxud ayin yerinə yetirmişlər. Belə məkanlara böyük ehtimalla “Antar // Andır” (ar//ır, er-yer) deyilmiş, daha sonralar isə bu ibadət məkanları böyük daşlarla yarımtikili formada inşa edilərək, “Anteb” (and evi) və “Antas” (as // aş-eş-eşik, Şumercə “E” və”ES” məbəd mənasında olmuşdur) adlandırılmışlar. Bunu günümüzə qədər çatmış toponimlər də təsdiq edir. 

Spirala oxşar təbii fiqurları bəzən simvolik olaraq qutsallaşdırılmış və müqəddəs yerlərin bəzəyinə çevrilmişdir və yuxarı aləmlərlə aləqə yaradılmasında “vasitəçilik etmişdir”. Bu oxşar motivlərdən biri kimi spiral və hilalvarı keçi və qoç buynuzlarını göstərmək olar.

Qədim məbədlərin yuxarısına heyvan burnuzlarının taxılması həmin təfəkkürdən törəmişdir . Azərbaycanda və digər türk bölgələrində məzarlıqlarda  qoç heykəllərinin qoyulması və baş daşı yerinə burnuzların asılması həmin  inancdan irəli gəlir.

Dağ keçisində spiral fiqurlu burnuz

Gəmiqaya

Təbii simvollar

 Noxur məzarlığı-Türkmənistan

İki tapınaq yuxarılarında buynuz fiqurları-  Çeçennistan - Gürcistan sınırı

Şəms Təbrizli türbəsi-Xoy şəhəri

Dünyanın dörd bir yanında spirallar

İran yaylası Timərə

Qamların göy qatlarına yüksəməsi üçün körpü (nərdivan)

Şimali Amerika Qızıldərilərinə aid rəsmlər

Antas bölgəsi –İspaniya

İrlandiyada bir Antebdə spirallar

Stonheng tapınağı-İngiltərə

Göbəkli təpə Türkiyə

Spirala oxşar tapınaq-Göbəkli təpə Türkiyə

Arkaim-Ural

Bir tapınaq rəsmi- Qobustan

Bir tapınaq qalıqları ölçüləri ilə- Gəmiqaya Qaranquş yaylağı

Dairədən dördbucağa dönmüş bir tapanaq rəsmi (Ziqorata oxşar) - Qobustan