Saxadan tapılmış amulet və üzərindəki yazının oxunuşu

                                                                                                                                                                     Yeŋi Ögə

Türk dünyasından gələn hər bir xoş xəbər bizi sevindirir. Bu xəbərlər arasında tariximizə aid yeni tapıntılar, xüsusən də yazılı bəlgələr olanda sevincimiz ikiqat artır.

İyul ayının 5-də “The Siberian Times”ın rəsmi sitəsində uzaq Saxa (Yakutiya) elində 11 yaşlı oğlan uşağının qədim bir amulet tapdığı barədə xəbər yayıldı. Bu amulet mamont sümüyündən hazırlanıb  və üzərində əski türklərə aid damğa yazısı ilə 5 söz yazılıb. Söhbət hansı sözlərdən gedir və türkoloqların böyük marağına səbəb olan amuletdə nə yazılıb? Şübhəsiz ki, alimlər öz sözünü deyəcəklər. Mən də öz fikrimi bildirmək istəyirəm.

Yazı amulet kimi istifadə edilən bir lövhəciyin üzərində yazılıb və amulet üzərində çızıldığı üçün ehtimalən tilism xarakteri daşıyır. Belə olduğu üçün də söhbət hər hansı tanrı, qutsal varlıq və ya şəxslərə yönəlik dua və ya alqışdan gedə bilər. Amuletin üzərindəki yazını oxumağa başladığımızda məhz bunlardan çıxış etməyin doğru olacağı fikrindəydik və fikrimiz də öz təsdiqini tapdı.

Yazı yuxarıdan aşağıya doğru 4 sırada sağdan sola yazılıb və ilk sırada iki damğa ilə iki söz bildirilib bunlar belədir  

  və hər bir damğa və daşıdığı söz anlamı ayrılıqda belə açıqlanır :

 : Sağdan birinci işarə damğaya çevrilməmişdən öncə, çox eski çağlardan ideoqram kimi işlənmişdir və piktoqramdan yaranma bir simvoldur. Ancaq əski türk yazılı abidələrdən BŞ / BS səsbirləşməsini (liqatur) ifadə etmiş və Baş / Bas kimi oxunmuşdır. İdeoqram olaraq qutsal səma keçisi və yaşam ağacını simvolizə etməklə yanaşı petroqliflərdə və bədii keramika nümunələrində astral obyekt simvolı kimi də çıxış etmişdir. Saxa amuletində onu mənalandırarkən, bölgenin yerli inanclarını nəzərə alaraq onu “Ağac Ana” və ya “Yaşam Ağacı” ilə əlaqələndirməyi daha uyğun hesab edirik. Niyə?

Bildiyimiz kimi, Saxalar ən çox ağac kultuna inanan bir xalqdır və saxa türkcəsində ağca "Mas" deyilir ki, onun "Bas" // "Baş" ifadəsinin fərqli fonetik variantı saymaq olar. Qeyd edək ki, Saxalar yaşam ağacını çox zaman “Aal Luuk Mas” adlandırırlar ki, burada "Aal Luuk" sözləri "Mas" üçün sifət rolunda çıxış edir. Baş / Bas damğa və ya simvoluna mərkəzi Azərbaycan olmaqla, tunc dövrü Kür-Araz  mədəniyyətinə aid saxsı qabların üzərində tez-tez rast gəlinir. Bu mədəniyyətin təsır dairəsi çox böyük coğrafiyanı əhatə etmişdir, hətta Mesopotamiya mədəniyyətinə etgisi danılmazdır.M.Ö III minilliyə aid dörd qulplı bir saxsı vazanın üzərində rəsm edilən Baş // Bas damğası və ağac rəsmləri fikrimizin həqiqət olduğunu sübut edir.

Bu damğanın qutsal mahiyyeətini göstərən bir çox maraqlı axeoloji material mövcuddur. Onlardan biri Sibirin cənubunda, Tuva Resublikasının Kızıl şəhəri yaxınlığındakı Arjan kurqanından tapılmışdır. Saka türklərinə aid edilən və təsviri aşağıda verilən maddi mədəniyyət nümunəsi M.Ö VII əsərin II yarısına aid edilir. Bu, şüşə və daşdan hazıianan, üzərində "Bas" damğası olan muncuqlardan düzülmüş qolbağıdır.

Baş // Bas damğasının izlərinə ilk dəfə Azərbaycanda Neolilt dövrnə aid   maddi mədəniyyət nümunələri üzərində rast gəlinmişdir. Bu baxımdan Güney Azərbaycanın Başkəndi sayılan Təbriz şəhərinin Tarix Muzeyində sərgilənən və M.Ö V min illiyə aid kasanı xatırladan saxsı qabı misal çəkə bilərik. Onun hündür oturacağı üzərində eyni damğaya rast gəlməkdəyik.

Bu damğanın  ağacla əlaqəsini sübut edən bir dəlil isə dilimizdə indi də işlək olan "Meşə" sözüdür (farsdillilər bu sözü bizdən alıb onu "Bişə" kimi tələffüz edirlər). Qədim Şumerlər "Mas" sözünü əsasən keçi üçün işlətmişlər. Fikrimizcə, bu məsələyə xüsusi diqqət yetirməmiz lazımdır. Çünki Azərbaycan ərazisindəki qədim petroqliflərdə ağac və keçi təsvirlərinə birlikdə rast gəlinir.. Görünür əski çağlarda Prototürklər hər iki anlamı bir sözlə ifadə etmişlər və çox vaxt petroqliflərdə keçi və ağacı müəyyən inancla bağlayaraq, yanaşı təsvr etmişlər.

Gəmiqaya (Naxçıvan) – Azerbaican

Tamqalı Say – Qazaxıstan

Gəmiqaya (Naxçıvan) – Azerbaican

İndiki İranın mərkəzi (M.Ö 5000-4500)

Baş // Bas damğasının ənənəvi davamını biz Azərbaycanın kilim və xalçalarında da görə bilirik. Bunlardan birində həmin damğa ağac və keçi ilə birlikdə təsvir edilmişdir.

Azərbaycan xalçası (Şirvan XIX əsr)

Orxon-Yenisey abidələrində “Iduk Baş” (qutsal Baş) yer adına rast gəlirik. Bu toponim həmin abidələrdə iki dəfə işlənmişdir. Tonyukuk abidəsində qutsal varlıqların sırasında “Basa” kəlməsinə də rast gəlinir (Tengri Umay, Iduk Yer-Sub, Basa birti erinç / Tanrı Umay, Müqəddəs Yer-Su, Basa, (qələbə) verdi.

Beləliklə “Basa” araşdırıcılar tərəfindən gözdən qaçırılsa da əski türk inanc sistemində qutsal varlıq olaraq qəbul edilməlidir və görünür, həmin kəlməni ifadə edən damğanın minillər boyu dəyişmədən işlək olması buradan qaynaqlanır.

 : Birinci sətirdə "Baş" damğasından sonra gələn damğa əski türk yazı sistemində Ç səsini bildirir amma söz olaraq "AÇA / AÇI" (Eçi) (kimi oxuna bilir (əski türk damğa yazı sistiminə görə söz başında A səsini bildirən fonotik işarə yazılmır). Açı əski türk dilində Böyük Ana, Nənə (yaşlı qadın) anlamında işlənib və bölgənin dilində isə xarakterik olarak işlək söz olmuşdır. Misal üçün  Su İyəsinə Tatarca (Su anası), Yakutça “Uu İççi”  və Ağaç Anaya,  Moğolcada "Modun Eçe" deyilir

 :Yazıda ikinci sırada yer alan söz "KOB" kimi oxunur. Lakin yazı qaydalarına görə samıt damğalar qalın səsli işarələrlə yazılmalı idi, lakin incə samitlərlə yazılıb, o üzdən bu sözün yazılışında qusur var. "KOB" sözü kar samitlə başlandığı üçün türk sözlərinin uyuşma qanununa görə kar samitlə bitməlidir. Odur ki, bu söz əsasən "KOP"  kimi işləkdir və əski türkcədə mübaliğə ədatı kim olmuşdur və "çox", "bütün" anlamındadır. Ağac üçün bu söz "qollu-budaqlı", "gür" kimi mənalandırılır. "Divani-Lüğati-t-Türk" kitabında belə bir atalar sözü yazılıb:

 Kop sögütgə kuş konar,

 Körklüğ kişigə söz kəlir.

( qol-budaqlı söyüdə quş qonar, gözəl qıza söz gələr).

: Yazıda üçüncü sırada yer alan  söz "YEG" (YİG) kimi oxunur və bu oxunuş əski türk yazılarında tez-tez işlənir, "yaxşı", "iyi" anlamlarının ifadə edir.

:Sonuncı sırada yazılan söz əski türk mətnlərində ən işlək sözlərdən biri olub "BOL" kimi oxunur və "olmaq" (bolmaq) felinin əmr formasındadır.

Beləliklə bütün mətn belə yazılıb və oxunur :

BAŞ :AÇA :KOB : YEG : BOL

Bu günki türkcəmizlə:

AĞAC ANA QOLLU-BUDAQLI, YAXŞI OL !

Qaynaq : https://siberiantimes.com/science/others/news/boy-11-finds-1000-year-old-message-written-in-runes-on-pendant-made-of-mammoth-bone/

P.S.  Bu yazının və onun tərəfimizdən təklif edilən oxunuş variantını bloquma yerləşdirdikdən və sosial mediada paylaşdıqdan sonra ona müxtəlif rəylər gəlməkdə davam edir. Oxunuşa, daha doğrusu mətnin tərcüməsinə etiraz edənlər olduğu kimi, xoş münasibət bəsləyənlər də az deyil. Türkiyəli bir dostumuzun yazdığı yorum isə bizim üçün sözün əsl mənasında tam gözlənilməz oldu. Onun yazdıqları həm sözügedən yazının məna çeşidliyini, həm də İslamdan öncəki dua (alqış) anlamlı mətnlərin xalq arasında hələ də yaşarlılığını qorumaqda olduğu göstərməsi baxımından çox önəmlidir.

Söhbət əslən Türkiyə Cümhuriyyətinin Kayseri İlinin Pınarbaşı ilçəsinin Kurtlar köyündən olan, Əfşar boyuna mənsub olduğunu söyləyən Yıldırım Başkurt adlı bir soydaşımızdan gedir. Onun yazdığına görə,  Kurtlar köyündə belə deyim var: "Baş aça çok yeğin ol". Anlamı " Başa kadar yada sonuna kadar çok iyi ol " dur.

Gördüyümüz bu alqışi yuxarıdakı Saxa yazısı ilə nisbi müqayisədə eyni götürmək mümkündür ancaq bu xalq deyiminin kökəni və ilkin anlamı bizim təkilf etdiyimiz versiya olma ehtimalı var çünki bəzi çox mənalı sözlər xüsusən də inancla bağlı deyimlər zaman axarında öz ilkin  funksiyasını itirdiyindən yeni anlam alır bu xüsusda çoxlu örnəklər mövcuddur.

Beləliklə, dah əski bir türk alqışının minillər keçməsinə baxmayaraq, hələ də yaşamaqda olduğunu görməkdəyik.